Menu
Қазақстан тарихы мобильд шпор
Абiлхайыр хандыгы(1428-1468ж)
Ак орданын орнына Абiлкайыр хандыгы пайда болды.1428ж-Шайбан урпагы 17жасар Абiлхайыр (1428-1468ж) билiктi колына алды.Тарихи атаулары:(Шайбани улысы,Кыпшак хандыгы,Озбек улысы).Астанасы-Тура(1428ж).Орда базар(1431ж).Сыганак(1446ж).Халкы 92 ру тайпадан турды.1430ж-Тобыл озенi бойында Махмуд Кожаны жендiп,Хорезмдi басып алып,Ургенiштi талкандады.1431ж-Екiретупте Тока-темiр урпактарын женiп,Орда-базар каласын тартып алды.1446ж-Атбасар манында Мустафа ханды жендi.Кейiн астанасы Сыганакка кошiрiлдi.Сыганак-Орта Азия мен Дештi Кыпшак арасындагы тогыз жолдын торабы.1446-Самарканды алды.1457ж-Уз Темiр бастаган ойраттардан Сыганак тубiнде,Коккесене деген жерде женiлiп,ауыр шарт жасасты.1468ж-Абiлхайыр хан Моголстанга жорыкка аттанып,Аккыстауда кайтыс болды.Абiлхайырдын немересi Мухаммед Шайбан(1470-1510ж) казак хандарымен Сырдария мен Каратау аймагындагы калалар ушiн узак согысты.1500ж-Мухаммед Шайбан Самарканды алды.1501-1502ж-Орта Азияны жаулады.1510ж-Сыганак тубiнде Касым ханнын аскерiнен женiлiп,казак даласындагы ыкпалын жойды.1510ж-Мерв тубiндегi шайкаста каза тапты.

Ак орда (13г-15г.басы)
Шыгыс Дештi кыпшак жерiнде курылды.Негiзiн калаушы-Орда Ежен(1226-1280ж).Жошынын улкен баласы.Алгашкы ханы-Сасы Буга(1309-1315ж).Iрi калалары-Сыганак,Йасы,Сауран,Жаркент.Ерзен хан(1315-1320ж).Ислам дiнiн ныгайтып,мешiт,медреселер ашты.Ак орданын Алтын ордадан окшаулануы 14г.екiншi ширегiнде Ерзен мен Мубарак хандар тусында басталды.Мубарак хан(1320-1344ж).1327-1328ж-оз атынан тенге соктырган.1354-1364ж-аралыгында билiк ушiн тартыста 12 хан каза тапты.Урыс хан(1361-1380ж).Ак орда Алтын Ордадан болiнiп,тауелсiз хандык болып жарияланды.1374-1375ж-Кажы Тарханды,Сарай беркенi алып,Кама булгарларын багындырды.Урыс хан олтiрген Мангыстау билеушiсiнiн (Туй-кожа)баласы Токтамыс Амiр Темiрдi паналайды.Темiр бул жагдайды пайдаланып,Токтамысты коп аскермен Ак ордага жiбердi.Урыс хан мен баласы Токтакия кайтыс болгасын Токтамыс Ак орда билiгiн алды.1379ж-Токтамыс Урыстын баласы Темiр-Малiктi женiп,Сыганакты бiржола багындырды.1395ж-Амiр Темiр Ак орда тагына Койыршак огланды отыргызады.1395ж-Кавказдагы Терек озенiнiн ангарындагы шешушi шайкаста Амiр Темiр Токтамысты женiп,Сарай-беркенi киратты.1423-1428ж-Ак ордада Урыс ханнын немересi Барак билiк еттi.1428ж-Шыгыс Дештi Кыпшактагы билiкке Шайбан урпагы Абiлкайыр хан келдi.

Алтын орда(13г.ортасы-15г.ортасы)
1227ж-Жошы кайтыс болып орнына улы Батый отырды.Негiзiн салушы Батый.Аумагы:Алтай тауы-Дунай озенi аралыгы.Астанасы-Сарай бату.Алгашкыда Алтын орда монгол империясынын курамындагы улыс болды.Алтын орда халкын татарлар деп атаган.Тiлi-кыпшак тiлi.Батый хан тусында мемлекет екiге болiндi:Он канат Батый хан билiгi,сол канат Орда Ежен билiгi.Салыктын 20 турi енгiзiлдi.Батый хан(1227-1255ж) Мусылман елдерiне мешiт салдырган.Берке хан(1257-1266ж)Кавказга жорыкта кайтыс болган.Египет султаны Бейбарыспен байланысты кушейткен.Монке хан(1266-1280ж)Оз атынан тенге шыгарды.Тохты хан(1290-1312ж)Иран,Кавказ елдерiмен сауданы жандандырады.Мамлюктермен катынасты кушейткен.Озбек(1312-1342) жане Жанибек(1342-1357)1312ж-Озбек хан исламды мемлекеттiк дiн етiп жариялайды.1357-1380ж-билiк ушiн тартыста 20 астам хан ауысты.1380ж-Куликово шайкасында туменбасы Мамай аскерi Дмитрий Донской аскерiнен женiлдi.Токтамыс хан(1380-1395)1382ж-Ресейге жорык жасап,Маскеудi ортедi.Токтамыстын карсыласы Амир Темiрдiн 1389,1391,1395 жылдагы жойкын шабуылдарынан Алтын орда алсiрейдi.Екеуiнiн арасындагы курес туралы Сыпыра жыраудын жырларында айтылган.

AМIР ТЕМIР
Амiр Темiр(Кутбуддин Темiр Гуркап,Темiрлан)-колбасшы,мемлекет кайраткерi.1336 жылы Туркiстанда туып,1405жылы Самаркан каласында жерленген.Барлас тайпасынын биi Тарагай бектiн баласы.1361 жылдан Кашкария уалаятынын билеушiсi болды.1370 жылы Мауераннахрды алды.Жас кезiнде Туркiстан манындагы бiр шайкаста аягынан жаракаттанган.Осыган байланысты Аксак Темiр(парсыша Темiрленг) атанган.Амiр Темiрдiн колбасшылык дарыны аркасында Хорезм мемлекетi(1372-1388),Шыгыс
Туркiстан(1376),Герат,Хорасан(1381),Кандагар(1383),Онтустiк Азiрбайжандагы Султания
(1384),Тебриз,Иран жане Ауганстан толык багындырылды.Бiрнеше дуркiн жойкын
жорыктан сон Алтын Орданы куйреттi.Амiр Темiр 1370-1390жылдары Токтамыс хан мен Едiге амiрдiн арасындагы алауыздыкты шебер пайдалана отырып,Дештi Кыпшак,Ак Ордамен Моголстанга оннан астам жойкын согыс жорыгын уйымдастырды.Амiр Темiрдiн
Алтын Орданы талкандауы ресейдiн тауелсiздiк алуына он жагдай тугызды.1390 жылдары Азербайжан,Дагыстан,Гуржiстан(Грузия),Ирак Амiр Темiр мемлекетiнiн курамына ендi.1398 жылы Ундiстан басып алынды.Сирия мен Лубнан(Палестина)мамлуктерi
багындырылды.Алдынгы Азиянын баска мемлекеттерi де Амiр Темiрдiн билiгiн
мойындады.Амiр Темiрдiн уздiксiз согыстарынын натижесiнде алып империя–Темiр
мемлекетi курылды.Амiр Темiр 1405 жылы Кытайга жорыкка шыкканда жолай Отырарда кайтыс болды.Суйегi Самаркандагы Гур Амiр кесенесiне жерлендi.Амiр Темiр аулетiнен улы галым Улыкбек(1394-1449),Могол империясын курушы Бабыр(1483-1530)сынды атакты адамдар шыкты.Амiр Темiр олгеннен кейiн мираскорларынын билiкке таласуынан Темiр империясы ыдырап кеттi.

Батыс сiбiр хандыгы
Бiрлестiктiн негiзiн калаган жане жергiлiктi аулиеттi курушы-Тайбуга.Астанасы-Чимги Тура(тюмень).1398ж-Токтамыс хан Едiгеден женiлiп,Батыс сiбiрге кашып келiп,тайбугалыктардан колдау тапкан.Едiгеден кейiн Шайбани урпагы Махмуд Кожа хан болды.Астанасы-Кызыл тура(чимги тура).1428ж-Абiлкайыр хан Махмуд Кожаны женiп,Батыс сiбiр Абiлхайырдын карамагына оттi.1468ж-Шайбанилык Ибак хан болды.Орыс мемлекетiмен байланыс орнатты.1481-1484ж-ибак хан 3Иванмен сауда карым-катынастары туралы шарт жасасты.Ибак хан Жанибек пен Кереймен одактасты.Шайх-Хайдарды(абiлхайырдын баласы) олтiрдi.1495ж-жергiлiктi феодалдар Тбак ханды олтiрiп,тайбугалыкка Мухаммед билiкке келдi.

Гуны
Тайпа басшысы\Шаньюй\.Коне турiк тiлiнде сойлеген.Б.з.д.ІІІ гасырда гун тайпаларынын басшысы болып Моде шаньюй сайланды.Китай императоры Модемен\тыныштык жане туыстык\туралы шарт жасады.Б.з.д.ІІІ гасырдын екiншi жартысы казак жерлерiн баса бастады.Б.з.д.55 жылы айбынды гун мемлекетi Онтустiк жане Солтустiк гундар болып 2 болiндi.Чжи - Чжи уйсiндерге карсы согысу ушiн канлылармен одак курды.Чжи-Чжи шаньюй оз каласын коргаган кезде римдiк колбасшы Марк Красстын жауынгерлерiн пайдаланды.Б.з.б 209 жыл-гундар онтустiгiндегi коршiлерi дунхуларды басып алды.Хан аулиетiнiн негiзiн калаушы Любанды багындырды.451ж-Каталаун даласында Рим-франк куштерiмен шайкасты.453ж-Аттила кайтыс болып,гундар ыдырады.Византия елшiсi Прииск кунды дерек калдырды(448ж).Аттила туралы казак галымдарынан алгаш рет жазган,гылымга енгiзген Ш.Уалиханов.Гун когамы аксакалдар баскарган 24 руды бiрiктiрдi.Гун когамында мемлекеттiк iстi талкылау максатында жылына 3 рет жиналыс откiзiлген.IV гасырда гундар баска да кошпелi тайпалармен косылып,Онтустiк орыс даласына,одан арi Дунайга дейiн жетiп,гун деген атпен Венгрияга коныстанды.Гундардын Еуропага жорыгын Аттила(400-453) баскарды.ІІІ-ІV гасырларда гундарда\полихромдык стиль\деп аталатын сандiк онер оркен жайды.

Адебиет жане гылым.
Жусiп Баласагуни(1021-1075) «Кутты бiлiк»(1069) дастанын дайындауга 30 жылын арнады.Махмут Кашкари(1030-1090) 1072-74 жылдары жазылган «Диуани Луга тат-турiк»(турiк тiлдерiнiн создiгi).1997-1998ж казак тiлiнде жарык кордi.Кожа Ахмет Йасауи(1103-1167)Сайрамда дуниеге келген,Йасыда омiр сурген.Бухарада Юсуф Хамаданидан дiни бiлiм алган.Рухани устазы Арыстан Бабты пiр туткан.«Диуани Хикмет»(даналык кiтабы),«Мират ул-Кулуб»(конiл айнасы),«Пакырнама».Сулеймен Бакыргани(Хакiм ата).Ахмет Йасауидын шакiртi.1104 дуниеге келген.«Дуниенiн акыры» деген енбегi бар.Ахмет Иугнеки(Адиб Ахмет Махмудулы)«Хибат ул-хакайк» дастаны 14тараудан,235 оленнен турады.Абу Насыр Ал-Фараби(870-950)Отырар каласында дуниеге келген.50-ге тарта трактат жазган.«гылымдар энциклопедиясы»,«Кайырымды дала тургындарынын козкарастары»,«жулдыз бойынша болжаулар»,«ваккум» тракттары бар.Абу Райхан ал-Бируни(973-1050) «Астрономиянын кiлтi».Коркыт ата кiтабынын 2 нускасы белгiленген.12 тараудан туратын Дрезден нускасы.6 тараудан туратын Ватикан нускасы.Коркыт ата кiтабын тунгыш зерттеушi немiс галымы Н.Ф.Диц.1999ж-Коркыт ата кiтабынын 1300жылдыгы аталып оттi.Шах-Махмуд Шорас «тарих» атты енбектiн авторы.Гарыш пен жердiн,кун мен айдын,жулдыздардын кайдан шыккандыгы туралы жазылган аныз«Куннiн баяны».«Хусрау мен Шырын»(туркi тiл)шыгармасынын авторы Кутб. Хорезми 1353ж кыпшак жане парсы тiлдерiнде «Мухабатнама» дастанын жазды.13гасырда «Жусiп пен Зылиха» дастанын Али жазды.14-15г-Дурбектiн«Жусiп пен Зылиха» шыгармасы жазылды.1310ж-«Кисса Рабзиди» жазылды.1245ж-араб графикасымен жазылган«Треджуман туркi уа-араби»(араб-кыпшак создiгi)кiтабында шамамен 2,5мындай соз енгiзiлген.«Кодекс куманикус»-фольклор улгiлерi сакталган жинак (1303ж)Венециядагы касиеттi Марк шiркеуiнде сактаулы.Найман Кетбуга 13г омiр сурген жырау,куйшi.Шынгыс ханга Жошынын олiмiн естiрткен«Аксак Кулан» куйiнiн авторы.Сыпыра жырау Сургултайулы 14г ногайлы казак эпосынын негiзiн салушыларынын бiрi,Дештi Кыпшактагы ен атакты соз зергерi.«Телагыс»«Едiге» деген жыры бар.Кодан тайшы-жырау,саяси кайраткер.Абiлхайыр ханнын саясатына карсы шыгып,Жанибек пен Керейдi колдады.Асан кайгы(Асан Сабитулы)«кошпелiлер философы»атанган жырау,куйшi.«Кырында киiк жайлаган» толгауында Алтын Орда хандарын сынайды.Куйлерi:«Ел айырылган»,«Желмаянын журiсi»,«Зар»,«Асанкайгы».
Казтуган Суйiнiшулы-шешен,аскербасы,жырау.Шыгармасы:Алан да алан,алан журт.«Едiге батыр»эпосы бар.Эпоста Едiге мен Токтамыс арасындагы курес баяндалган.«Ер саян»эпосында Батый ханнын женiстерi мадакталады. «Кобыланды батыр»«Алпамыс батыр»«Алып Манас»эпосы бар.Куйлерi«Ескендiр»,«Камбар батыр»,«Шора батыр»

Сайрам-егiншiлiк пен iрi сауда-колонер орталыгы.XVг-Сырдария мен Арыс бойында 20-дан астам калалар салынды.XIV-XVг-жана саулет онерi калыптасып,кумбез-шатыр жуйесi жетiлдiрiлдi.Улкен дiни курылыстар ортагасырлык сипатын сактады:колбасшы Дауiтбектiн кесенесi Тараздагы кесенесi.XIIIг бiрiншi жартысында Каракенгiр озенi бойында кыпшак стилiнде салынган Жошы хан мазары(Жезказганнан 45км),Улытау онiрiндегi екiншi улкен ескерткiш-Алаша хан(14-15г.басы),Болган ана мазарлары.Кожа Ахмет Йасауи кесенесi 1397-1404ж шебер Кожа Хасан Ширази басшылыгымен,Амiр Темiрдiн буйрыгымен салынган.Кесенеде 35 болме бар.Жолбарыс хан,Есiм хан,Амiр Темiр шобересi Бабыр хан,Абылай хан,Казыбек би,Жанибек батыр осы кесенеде жерленген.Кесенедегi улкен тайказанды куйган шебер-тавриздiк Абд Ал-Азиз.Уакыты 1399.Бул кесенемен катар Рабига Султан бегiм(15г.2жарт)кесенесi орналаскан.Кесене Абiлхайыр Шайбанидiн айелi,Рабига Султан бегiмге арнап салынган.Ол-Амiр Темiрдiн урпагы Улыкбектiн кызы,1485ж-каза болган.

Канлылар мемлекетi
Казакстаннын онтугiнде калыптаскан. Канлылар негiзiнен Сырдариянын орта агысы жагалауы мен Каратау етегiн мекендеген.Канлылардын астанасы - Битянь каласы.
Канлылар оз жерiнен отетiн Улы жiбек жолын оз бакылауында устауга тырыскан. Канлыларды хан баскарган.Галымдардын пiкiрiнше турiк тiлдi халык болган.Китай,Кушан Рим империясы сиякты мемлекеттермен байланыста болган.ІІІ-V г.отырыкшы канлылар ескерткiшiне жататын Марданкуйiк корымынан 50 ден астам кабiр табылган.Кокмардан каласы бар.

Каракытайлар мемлекетi (1128-1213ж)
Каракытай тiлi монгол тобына жатады.Курылуы кидан тайпаларына байланысты.Кидандар 4 га. жазба деректерiнде монгол тiлдi тайпалар аталады.Каракытай басшысы Гурхан деп аталган.1128ж-Каракытайлар косемi Елуй Даши Баласугынды алып,Жетiсуда оз мемлекетiн орнатады.Жетiсуда туркi тiлдес халыктармен араласып кеткен кидандар каракытайлар деп талып кеттi.Гурхан жакындарынын кушейiп кетуiнен коркып,оларга жер-суды еншi етiп улестiрмеген.Каракытай мемлекетiнде салык жуйесi акша айналымында алтын динарлар болган.1208ж-каракытайларга Монголиядан Шынгысхан куып шыккан Кушлiкхан бастаган наймандар келiп косылады.Наймандар 13г-басында каракытайларды Жетiсудан ыгыстырады.1211ж-Кушлiк жане онын одактастары Каракытай гурханнын туткынга алып, билiктен айырады.1213ж-Жетiсудагы билiк толык Кушлiк колына коштi.1137ж-Ходжент манында карахандарды жендi.1141ж-Катуан шайкасында карахандарды женiп,Бухараны,Мауренахрды басып алды.Карахандар каракытайларга вассал болып калды.Хорезмдi жаулап,хорезмшах жылына 3000 динар толеуге мiндеттендi.1198-1204ж-гурид тайпаларымен согыста же.1198-1204ж-гурид тайпаларымен согыста женiлдi.

Карахандыктар мемлекетi (942-1210жж.)
Карахан мемлеукетiнiн негiзiн калаган тайпа Ягма тайпасы.Карахан аулетiнiн негiзiн калаушы Сатук Бограхан(915-955ж).Ол 942 жылы Баласугын билеушiсiн кулатып,озiн жогаргы каганмын деп жариялайды.Жылкы осiрген.11-12 гасырларда Карахандыктар устемдiгi Мауереннахр мен Жетiсуга орнайды.11 гасырдын 30 жылы Карахан мемлекетi Шыгыс(Астана.Баласугын) жане Батыс(Орт.Букара) болып 2 болiнедi.Мемлекетке тиесiлi болган салыкты озiне жинау кукыгын иемденушi иктадар деп атаган.Вакфтык жерлерден салык алынбады.Икта - салыкты озiне жинау кукы магынасын бередi.Испиджап дуние жузiнiн казынасы деп аталды.Карахандыктар кос хандыгы билiгi 1141 жылы Каракытайлар колына коштi.955ж-Муса хан билiгi орнады.10г.екiншi жартысы Хасан бограхан Саманилер астанасы Бухараны,Самарканды,Испиджабты жаулап алды.992ж-Жусiп хан Хотанды басып алды.996ж-Насыр Ибн Мауренахырды шабуылдады.1141ж-Катуан шайкасында каракытайлар селжуктар мен карахандарды жендi.1212ж-хорезм шахы Мухаммед Батыс карахан мемлекетiн кулатты.

Карлук мемлекетi (756-940жж)
Уйгыр каганаты (744-840жж)
Карлуктар туралы «булак» деген атпен малiм болга алгашкы деректер 5 гасырга жатады.746 жылы Карлуктар Уйгыр каганатынан женiлiп Жетiсуга кошкен.Бiрлестiктiн билеушiсi–елтебер.840ж-Уйгыр каганаты Енисей кыргыздарынын соккысынан кулаганнан кейiн Бiлге Кул-Кадырхан озiн каган деп жариялап,карлуктар бостандыгын малiмдедi..Араб географы Ибн Хаукальдын малiмдеуiнше «Карлук жерiн батыстан шыгыска журiп оту ушiн 30 кун журу керек» екен.8 г.ортасынан бастап карлуктар мен огыздар арасында тургештер мурасын иемдену ушiн курес басталды.Жетiсу территориясында карлук тайпаларынын саяси бiрлестiгi 8 г.ортасында курылады.Карлуктар тусында Шу жане Талас озендерi бойында Кулан,Мерке,Койлык сиякты жана калалар пайда болды.Араб географы Ал-Марфазидiн айтуынша карлуктар курамында 9 тайпа болган(3жiкiл,3бескiл,булак,кокеркiн,тухси).Астанасы Суяб (баласугын).Карлуктар мен караханидтер тусында Тараз каласы ен бай кала ретiнде танымал болган.Карлук тайпаларынын косемдерi елтебер, жогаргы билеушiсi жабгы, ал 840 жылдан бастап каган деп аталган.Карлук феодалдары Жетiсуда 200 жылдай устемдiк еттi.Карлуктар карахан тарапынан шабуыл натижесiнде 940 кулайды.744 жылы Орталык Азияда Уйгыр кагандыгы курылды.Уйгыр тайпасы Шыгыс туркiстанды мекендеген.

Кимак кагандыгы(9г.соны-11г.басы)
Китай деректерiнде кимактар Яньмо тайпасымен байланысты.Казакстаннын Солтустiк Шыгысын мекендеген.Курамы 7 тайпадан турган:эймур,байандур,татар,ланиказ,ажлар,имек,кыпшак.11 гасырда парсы тарихшысы Гардизидiн енбегiнде сакталган.Кимактарды жазу-сызу болганын араб саяхатшысы Абу-Дулаттын «оларда камыс оседi,олар сонымен жазады» деген созi далелдейдi.Кимактар сенiмiнде танiрге жане ата-бабалар рухына табыну басым болган.Астаналары:Кимакия,Карантия.Отырыкшыларды жатактар деп атаган.16 кала болган,12 Ертiс озенi бойында.

Кыпшак хандыгы(11г.басы-13г.басы)
Кыпшак атауы алгаш рет 760 жылгы ежелгi турiк руникалык ескерткiшiнде аталады. Араб географы Ибн Хордабектiн жылнамалык енбегiнде корсетiлген.11г-дейiн кимак каганатынын курамында болган.Араб деректерiнде Дещтi-кыпшак деп белгiлi.Каз.Онт Жент,Сыганак,Баршакент калалары кыпшактарга карасты болган.Жент пен Фараб арасындагы кенiстiк 12г-аягына дейiн мажуси кыпшактар мекенi деп есептелген.Дештi-кыпшак тарихи географиялык олкесi Ертiс озенiнен Днестр озенiне дейiнгi олкенi камтиды.Орыстар половцылар деп атаган.Яхуда саяхатшысы Петахья 12г- кыпшактар туралы жазган.13г-еуропа саяхатшысы Плано Карпини жазган.Сырдария олкесiндегi ордасы Сыганак каласы болган.Кыпшактардын Хорезмшахтармен узакка созылган басекесi Монгол шапкыншылыгы басталуымен токтайды.Шыгыс бiрлестiгi 8 негiзгi жане 8 усак тайпа.Ен беделдi тайпалары:Токсоба-9тайпа,Дурут-4тайпа,Йетиоба-7тайпа.Он канат ордасы-Сарайшык.Сол канат ордасы-Сыганак.1133ж-хорезмдерден женiлiп,екiге болiне бастады.

Моголстан(14г.орт-16г.басы)
14г.ортасы-16г.басында Онтустiк–Шыгыс Казакстан,Кыргызстан аумагы Моголстан аумвгына кiрдi.Моголстаннын негiзiн салушы дулат тайпасынын басшысы-Амiр Поладшы.Билеушiсi-Тогылык темiр(1348-1362)хан.Астанасы-Алмалык.Орталык аймагы-Жетiсу.Моголстан атауы «монгол»созiнен шыккан.Билеушiсi хан.Ислам дiнiн тiрек еткен.1361ж-Мауренахырды тугел басып алып,баласы Iлияс Кожаны(1362-1365ж) билеушi етiп койды.Кейiн акесiнiн орнына Моголстаннын билеушiсi болды.1365ж-Iлияс Кожа Мауренахырга жорыкка аттанып,Сырдария бойында,Ташкент тубiнде Темiр аскерiн женедi.1365ж 22маусымда-«Батпак шайкасында»екi жактан 10мынга жуык адам кырылган,Iлияс Кожа Амiр Темiрдi женедi.Моголстан бiрнеше болiкке болiнедi:Дулат амiрi Камар ад-Дин-Жетiсуды,Шамс ад-Дин-Iле мен Тарбагатайды биледi.Кызыр Кожа хан(1385-1399ж)Темiрдi жене алмай,озiн онын вассалымын деп мойындайды.Мухаммед хан(1408-1416ж)Темiр ыкпалынан кутылып,Шу-Талас бойын кайтарып алады.Уайс хан(1418-1428ж) астананы Iлебалык каласына кошiрiп,ойраттарга батыл карсылык корсеттi.1425ж-Улыкбек моголстанга шабуылдады.Уайстын мурагерлерi арасында Талас басталды.Есен Буга хан(1433-1462ж)билiк иелендi.15г.50жылдарында Жанибек пен Керей бастаган халык кошiп келдi.Есен Буга оларды белгiлi бiр максатпен кушак жая карсы алды.1462ж-Жунiс хан билiктi алды.

Кытай деректерiнде Монголдарды татарлар деп атаган.Астанасы-Каракорым.Негiзiн салушы боржiгiн тайпасынын билеушiсi Есугей бахадурдiн баласы Темучин.(1155/1162-1227ж).1206ж хан сайланып,Шынгыс хан атанды.Мемлекет 3 аскери аймака болiндi.Он канат-барунгар,сол канат-жонгар,орталык-кул.Шынгысханнын жеке басын коршайтын аскерi- кешiктен.Мемлекеттiн билiгiн ныгайту ушiн «жасак»(Яса)атты адет-гурып зандар жинагын шыгарган.Монгол тарихи туралы деректер«Шынгыс нама» кездеседi.1207-1208ж-Жошы хан Сiбiр халыктарын,Енисей кыргыздарын багындырды.1207-1209ж-Шынгыс тангуттарды,Турфанды,Уйгырларды багындырды.1211-1215ж-Кытайды жаулап,согыс техникасын колга тусiрдi.1217ж-Жебе ноян Кушлiк хан иелiгiн басып алуга аттанды.Арслан хан ислам дiнi ушiн каракытайлармен куресiп жаткан болатын.Сондыктан монгол Кубылайды комекке шакырды.1218ж-Баласугын согыссыз берiлдi.Монголдар Баласугын каласын гобалык(жаксы кала) деп атады.8г басында Казакстаннын онтустiгiнде Хорезм шахы Мухамедттiн билiгi устем болды.Шынгыс хан мен Мухаммед хан арасында сауда келiсiмi жасалды.1218ж-Отырарга 450 адамдык,500 туйелiк сауда керуенi жiберiлдi.Отырар акiмi Кайыр хан Иналшык копестердiн астыртын барлаушылар екенiн байкап тугел олтiрдi.Бул жагдай Шынгыс хан жорыгынын басталуына сылтау болды.1219ж-150мын монгол аскерi Ертiстен Сырдарияга карай каптады.1219ж.кыркуйек Отырарды Шагатай мен Угедей аскерi коршады.Кайыр хан 80мын аскермен каланы 6 ай коргады.Тек комекке келген аскербасы Караша-хажиб саткындыгынан кейiн,6-айда монголдар каланы жаулап алды.1220ж-акпанда Отырар жау колына коштi.1219-1220ж-Сыр бойындагы калалармонгол иелiгiне коштi.Шагатай мен Угедей аскерi Шынгыс хан колымен косылып Бухар мен Самарканды,1221ж-Хорезмдi багындырды.1219-1221ж-Орта Азияны тугелдей жаулап алды.1223ж-Калка озенi бойындагы шайкаста орыс-кыпшак аскерi женiлiп,орыс жерiнiн онтустiгiн багындырды.1224ж-Казакстан аркылы Ертiстегi Шынгыс ордасына оралды.1219-1224ж-Казакстан мен Орта Азия Шынгыс хан империясынын курамына ендi.Монголдарга карсы 1237ж-елборiлi тайпасынан шыккан Башман бастаган кыпшактар котерiлiсi.1238ж-Бухарда Махмут Тараби бастаган котерiлiс.1241-1242ж-кыпшактардын Жошы улысындагы котерiлiсi.Улыстары: Жошы улысы.Ертiстiн батысы-еуропага дейiнгi жер.Ордасы-Ертiс озенi бойында н/е Сарысу кенгiр арасы.Шагатай улысы:Басты каласы-Алмалык.Жазгы ордасы-Иле озенi бойындагы Куяш.Угедей улысы:Ордасы-Чугучук манны.Улы хан болгасын-Каракорым.Толе улысы:Ордасы-Каракорым.1227ж-Шынгыс хан кайтыс болганнан кейiн,онын орнына Угедей отырды.1251ж-Угедей улысы жойылды.1259ж-Монке хан кайтыс болды.онын iнiлерi Арыг-Буга мен Кубылай арасында так ушiн курес басталды.1260ж-екеуi де оздерiн улы хан деп жариялады.1264ж-Кубылай Арыг-Буганы талкандап,империя ханы болып жарияланды.

Найман,Керей улыстары
12г-Керейттер мен меркiттер косылган Найман конфедерациясы Орталык Азыиядагы iрi мемлекеттiк курылым болган.Найман конфедеренциясы 8 тайпа кiрдi:(Керей,жиркыны,конкай,сакай,тутау,албат,тунхай,кыркун)Найман мен Керейттер 1007 жылы христиан дiнiн кабылдады.Найман мемлекетi Ертiс пен Орхон аралыгында орналаскан.Керейттер билеушiсi Тогрылхан сарай кызметiне канлы аксуйектерiнiн окiлдерiн кенiнен тарткан.Керейттердiн хан сарайында болашак амиршi Темучин тарбие алган.Буйрык хан Шынгыс пен Ван хандардан женiлiп,Енисей кыргыздарына кашты.Мемлекеттiн орталыгы-Битобе.Жалайыр Жамука-1201ж-озiн гурхан деп жариялап,такка отырды.Жалайыр Мукылай Шынгыс ханнын ен жакын адамы,туменбасы.

Ногай ордасы.
Алтын орданын ыдырауы,Ак орданын алсiреуi барысында пайда болган iрi мемлекет-Ногай ордасы.Ногай-Алтын орда аскерiнiн колбасшысы,Алтын орданын 5 ханы тусында колбасшы болган(1260-1306ж).Ол Кавказ,Персия,Польша,Венгрия,Болгария,Сербия орыс жерлерiне шабуылдады.Египетпен дипломатиялык катынас орнатты.Византия императорынын кызына уйленiп,туыстык катынас орнатты.Берке хан олгеннен кейiн Доннан Дунайга дейiнгi жер Ногайдын бакылауында болды.Ногай ордасынын негiзiн салушы-Амiр Едiге(1395-1419ж.Ногайдын баласы).Астанасы Сарайшык.Халкы-мангыт,кыпшак,конырат,найман,аргын,уйсiн,карлук,алшын,тама тайпалары.Амiр Едiге(1396-1411ж)15 жылдай Алтын орданы билеп«улы амiр»«беклербек» атанган.Мангыт елi оны оган арнап«Едiге» жырын шыгарган.Нураддин(1426-1440ж)тусында Алтын ордадан Ногай ордасы болiнiп,дербес мемлекет атанды.1446ж-Уакас би Узгенттi биледi.15г.басы-Ногай ордасы ыдырай бастады.16г.ортасы ыдырап 2 болiндi:Улкен ногай-Едiлдiн шыгысы.Кiшi ногай-Едiлдiн батысы.Кiшi ногай кiшi жуз курамына ендi.Хакназар хан казактар мен ногайлар ханы атанган.

Огыз мемлекетi (IXг.соны-XI басы)
Жетiсуда мекендеген огыздар карлуктармен болган курес натижесiнде Сырдария онiрiне ыгысады.Огыздар IX г сонында Орал мен Едiл арасын оздерiне багындырады.Огыздардын мемлекетiндегi туралы алгашкы деректер Ал-Якубидiн туындыларында кездеседi.Огыз мемлекетiнiн басшысы жабгу деп аталады.Керуен жолдардын тогыскан жерiнде орналаскан Янгиикент каласы X гасырда огыз мемлекетiнiн астанасына айналды.Огыз когамында жабгудын орынбасарларын «кул-еркiн», бас колбасшысы «сюбашы» деп атаган.Огыз мемлекетi Киев русьмен одактасып 965 жылы Хазар кагандыгын, 986(985)ж-князь Владимирмен одактасып Едiл Булгариясын талкандады.10-11 гасырлар шебiнде алым-салыктын жогары болуы огыздарда халык котерiлiсiнiн жиiлеуi мен мемлекеттiн алсiреуiне себеп болды.Огыздар гутка,баксыларга сиынган.Огыздар Шахмалiк жабгынын тусында кушейiп 1041 жылы Хорезмдi жаулап алды.1043ж-Шахмалiк селжуктардын колынан каза табады.Кыпшак тайпаларынын соккысынан кулайды.Огыздардын тутас бiр болiгi кыпшактардын кысымына шыдамай Шыгыс Еуропа мен Кiшi Азиядан асып кетедi.Кыпшактардын курамына кiредi.

Сарматтар
\Сармат\ІІІ гасырдан белгiлi.Казак жерiнде Батыс Казакстан онiрiн мекендеген.Сарматтар иран тiлдi ел болган.Геродоттын айтуы бойынша сарматтар,дай-массагет,исседондарга туыс ел болган.Сармат тайпалар одагынын курамында роксоландар,аландар,сирактар болган.Сармат когамы аскери демократия негiзiнде калыптаскан.Сармат кабiрiнен табылган гректер жасаган кумырада шарап кудайы Дионис бейнеленген.

СКИФЫ
Сактар Казакстан жерiнде калыптаскан ен алгашкы тайпалык одак.Иран жазбаларында сактарды Жуйрiк атты турлер, Кудiреттi еркектер деп жазган.Галымдардын пiкiрiнше сактар 3 топка болiнген.Олар:тиграхауда,парадарая,хаомаварга.6г-сактар парсылармен согыскан.490 жылгы марафон шайкасында сактар парсылармен бiрiгiп гректерге карсы согыскан.519-518 жылдары парсы патшасы 1 Дарий сак косемi Скунхамен согысады.Скунха женiлiп,парсылар Сырдариядан отедi.Б.з.Б 530 ж-парсы патшасы Кирдiн Томириспен согысы(б.з.б 570-520).4 гасырда Александр Македонский бастаган гректерге карсы Спитамен 3 жыл бойы согысты.Александырдын буйрыгымен Сырдария жагасында Александрия Эсхата деген кала салынды.Сактар грек гарнизоны орналаскан Мараканы(самаркан) коршайды.1 Дарий калдырган Бехистун сына жазуында сак тайпалары туралы кунды малиметтер бар.Есiк корганынан 1969ж табылган Алтын адам б.з.д. 5-6г жатады.Сактар Кабан бейнесiнде кун куркiреу кудайы деп табынган.Сак когамындагы атакты айел патшалар: Томирис жане Зарина.Сактар дауiрiндегi аса манызды ескерткiштердiн бiрi Iле озенi жагасындагы Бесшатыр кесенесi.Грек географы Страбон малiмдеген Арал онiрi ескерткiштерi Шырак-Рабат,Бабыш молда, Баланды галымдардын пiкiрiнше \су жагасын мекендеген сактар\ - апасиактардан калган.Апасиактардын астанасы Шырак - Рабат казiргi Кызылорда каласынан 300 шакырым жерде орналаскан.

Турік, Батыс турік каганаты
(552 -603жж)
552ж-Бумын 50мын аскермен авар жужань(Манчьжурияда курылган тайпалар одагы) мемлекетiн талкандады.Алгашкы турик этносаяси бирлестигин негiзiн салушы Бумын каган болды.Турiк каганатынын омир сурген кезенi 552-603 жылдар.545жыл-Кытай елшiсi турiк колбасшысына келiп бейбiт катынас орнады.Кара Еске каган Букрат тауларында аварларды екiншi рет жендi.Мукан каган 552-554ж жужандарды тупкiлiктi жендi.Иштеми каган 10 тумендiк кушпен согдылыктарды жаулады.564ж-Иран шахы Хусрау Ануширван Токарыстанды жаулады.563-567ж-эфталиттердi багындырды.Турiктердiн жазуы туралы алгашкы малiмдеме жасаган жане Византия императоры 1 Юстианнын турiк елшiлiгiн калай кабылдаганы жайлы айткан адам Византия тарихшысы Менандр Протектор.Турiк каганаты Мукан Каган тусында Орталык Азияда устемдiкке жеттi.Орта Азияда устемдiк куру ушiн 561-563 жж.Турiктер эфталиттерге карсы Иранмен одактасты.587(567)ж-Букара тубинде турiктер эфталиттердiн негiзгi куштерiн талкандады.568 жылы согды копесi Маниах турiк каганынын елшiлiгiн Константинопольге бастап барады,онда екi ел арасында сауда келiсiмi жане Иранга карсы аскери шарт жасалады.Ирандыктар турiктерге аскерiн акеткенi ушiн жылына 40 мын алтын тенге салык толеуге жане олардын сауда - саттыгына кедергi жасамауга мiндеттенедi.Теле-турiк тiлдес тайпалардын ортак атауы.Турiк каганатында 30 астам теле тайпасы болган.Каганаты 10 улыска болiндi.Улыс баскарушысы ШАД.Естеми каган мен онын улы Турiксанфа тусында каганат алсiредi.Турiк каганаты озара кыркыс натижесiнде 603 жылы Батыс жане Шыгыс каганаттарына болiнедi.
Батыс Турiк(603-704) каганатынын этникалык саяси озегi «он тайпа» болды,олар Каратаудан Жонгарияга дейiнгi аралыкта орналасты.«Он тайпага» жататындар-Шу озенiнiн Шыгысындагы«дулынын»бес тайпасы, батысында туратын бес тайпалары «нушебилер».Уйсiндер, канлылар, туркештер БатысТурiк каганатынын курамына ендi.Батыс Турiк каганатынын орталыгы Жетiсуда ал астанасы Суяб каласы болды.Батыс Турiк каганатында жазгы ордасы Мынбулакта болган. Батыс Турiк каганатында карапайым халыкты кара будын деп атаган.Тайпа 2 болiндi:дулу,нушуби.Батыс Турiк каганатындагы жогаргы лауазымдар - жабгы,шад жане елтебер каган аулетiндегi адамдарага гана берiлетiн.Каганатта сот кызметiн буйрыктар,тархандар аткарды.Батыс Турiк каганатында каганнын орынбасары ретiнде алым - салыкты жинап, каган ордасына жiберудi жузеге асырушы тудундар болды.Алгашкы каганы-Тардуш(Дато).Алтайдагы теле тайпасын шабуылдап,озiн Шыгыс турiк каганымын деп жариялады.Каганаттын куш-куатын Шегу(610-618ж) жане Тонжабгу кагандар тусында арта тустi.Тон каган(618-630ж)627ж-Иранга карсы византиямен одактасты.634ж-нушеби тайпасынын колдауымен билiктi алды.659ж-Кытай Жетiсуга басып кiрдi,Ешбар каган каза тапты.
Шыгыс турiк каганаты(682-744ж).
682ж-Шыгыс турiктерi монголияда оз мемлекетiн калпына келтiрдi.Алгашкы каганы-Кутлык.Кутлык,Капаган кагандар тусында каганат куатты мемлекетке айналды.Бiлге каган,Култегiн каганаты одан арi кушейтiп,Кытаймен дипломатиялык келiсiм жасады.Колбасшы Тоныкок тусында турiктердiн жауынгерлiк данкы аскактады.

Тургеш каганаты (704-756 жж)
Тургеш аулиетiнiн негiзiн калаушы Уш-Елiк каган.Тургеш каганатынын астанасы Суяб.Тургеш каганынын екiншi ордасы Иле(Кунгiт) озенi жагасында орналасты.Букiл жер 20 улестi аймака(тутiк) болiндi.Ар тутiкте 7 мын аскер болган.Каганат екi карсылас топка болiндi:Сары тургештер,ордасы-Суяб каласы(шу озенi),Кара тургештер,ордасы-Тараз каласы(Талас озенi).Уш-Елiктiн улы Сакал каган(Сары тургеш)букiл Орта Азияны багындырды.711ж-кара тургештер шакыруымен келген,Шыгыс Турiк каганы Капаган Болучу тубiнде сары тургеш аскерiн жендi.Сакал каган туткынга тусiп,каганат куйредi.Тургеш кагандыгы 715-738 жылы Сулык каганнын билiгi кезiнде ныгаяды.Тургеш каганы Сулыкты арабтарга карсы согыста жанкиярлык батылдыгы ушiн арабтар оны Сузеген,Муйiздi деп атаган.717ж-Сулу каган Тан империясына барды.737ж-карлуктамен бiрлесiп Токарстанды арабтардан босатты.738ж-Сулу каган Навакет каласында колбасшы Бага тарханнын опасыздыгынан каза тапты.Ал-бирунидiн маглуматы бойынша Тургеш каганатында оте кымбат онiм мускус ондiрiлген.Тараз каласы Тургеш кагандыгынын iрi сауда орталыгы болган.Тургеш кагандыгында жайылым жерлер аксуйектердiн колында болды.Суяб каласын 748 жылы Кытай аскерлерi басып алып киратты.Арабтар мен Кытайлар арасындагы iрi шайкас 751 жылы Атлах каласы манында болып, кытай аскерлерi талкандалды.749-753жылы –кара тургештер тарханы Жыпыр кагандык билiктi иелендi.756жылы каганаты карлуктар кулатады.

Уйсiндер
Уйсiндердiн негiзгi орналаскан жерi Iле даласы. Астанасы Уигучен(Кызыл ангар).Ол Ыстык кол жагасында орналаскан.Жогаргы билеушiсi Гуньмо.Китай жазбаларында б.з б II белгiлi.Уйсiндер жайлы жазба деректердi Китай тарихшысы Сыма-Цян калдырган.Кытаймен жан -жакты карым катынаста болган.Коне туркi тiлiнде сойлеген.Атакты Каргалы диадемасы б.з.б II гасыр мен б.з. І гасыр арасында жасаган деп топшыланды.

1269ж-улы ханнан тауелсiз Хайду мемлекетi курылды(1269-1301ж).Хайду кайтыс болганнан кейiн билiкке Шагатай урпагы Тува келдi.(Барак ханнын баласы1306-1307ж).
В.В.Бартольд:«Тува-Шагатай державасынын негiзiн салушы».Кебек хан(1318-1326ж).мауренахырга коынстанды.Кебек ханнын мираскоры,онын iнiсi Тармашырын(1326-1334ж) саясатын жалгастырды.14г.орт Шагатай мемлекетiнен Моголстан болiнiп шыкты.

09.04.2010 19:43 История Казахстана Артем 14930 175980 28
куаныш   22.05.2015 20:51
коп коп рахымет керегым ды алдым
Аяужанка   09.10.2012 15:20
орыс тылынен шпор кайдан алуга болат достар
Аяужанка   09.10.2012 15:18
шпор шпор
серікбол   31.05.2012 11:07
керемет оте жаксы тусиниети жазылыпты 2012-нің жастүлектері сендеге тек қана сәттілік тілеймін!!!!!!!!!!!!!!
Инкар   13.02.2012 22:23
Салем достар!
Даулет   29.01.2012 18:09
дуние тарихтан шпорлар кайдан алуга болады достар?
Аltowa   19.12.2011 23:15
менде))
Алтынбек   19.12.2011 20:13
кимде казак тилинен,орыс тилинен,физикадан,алгебрадан,тарихтан соткага шпорлар бар???
87751076000   08.12.2011 12:55
рахмет!
асел   07.12.2011 20:59
сактар ортангы гасырда омир сурген
Moldaw.   26.11.2011 06:40
Rahmet shpor
farhat**   25.11.2011 02:33
дуние жузи тарихтики кайда вообще!! достар дуние жузи тарихтин нускасимен жауаптари барма??
Жарас   13.11.2011 23:08
Салем достар алтын кирдинбе? ;-(
daulet   13.11.2011 19:16
druzya kak ska4at eto ?
Артем   13.11.2011 19:22
Наверху у заголовка ссылка скачать! Нажмите!
заманбек   03.06.2011 22:47
doc sotkage nege awpait??kalai awuga bolat?
Альбина   03.06.2011 18:50
Рахмет жандарым! Қазақстан тарихынан шпора керекпа
TALGAT   01.06.2011 01:28
ГЕО ДАН СОТКАГА ШПОР КИМДЕ БАР?
Kairat   16.03.2011 02:06
Шыңғыс хан (Теміршын)қазақтың жалайыр руынан шыққан, Жалайырлар Үйсіннен (бөрі емген Үйсін)тарағандықтан оны бөрінің жиені елінен деген (борджигин). Теміршынды Наймантауда (кәзіргі Шыңғыстау)үйсін Майқы би басшылығымен қазақтың алты бийі ақ кийізге көтеріп Шыңғыс хан деп атаған. Шыңғыс хан сол кездегі Иран мен Қытайдан қорғану үшін қазақтың тайпаларын біріктірген ҰЛЫ АТАМЫЗ. Әр рудың өз хандары болғандықтан барлығы бірдей өз еркімен бағынбағаны анық, мысалы наймандардың екі ханын өлтіруіне тура келген, Отрардың Қайыр ханына:"қанымыз бір Иранға қызмет етпе"-деп бірігуге ұсыныс жасаған, тағы бірнеше хан Шыңғысты мойындағысы келмегенімен қазақ ру-тайпаларының басым көпшілігі соғыспай Шыңғыс ханның қолына бірігіп, ежелгі ата-жау Қытай мен Иранды қиратқан.
Шыңғыс хан Дунайдан Кореяға дейін түркі тайпаларының басын біріктіріп Ұлы мемлекет құрған және ол кезде бүткіл Евразияда (араб, қытай, иран,орыс,европа т.б.) елдерінде қазақ (қыпшақ)тілі халықаралық деңгейде болды.
Орыстардың т.б. дұшпандарымыздың жазып берген тарихы негізінде өз аталары Шыңғыс ханды қаншер, жауыз дейтіндер, өздерін қайдан шыққанын білмейтін мәңгүрттер мен надандар.....

Монгол деген сөздің шығуы:
Мың қол-үлкен әскер;
Могол-иран тілінде құрансыз, кітапсыз, кәпір деген мағынада;
Мәңгі ел- қазақтың тайпаларын біріктіріп Қытай мен Иранға қарсы тұра алатын Шыңғыс хан армандаған мемлекет атауы.
Шыңғыс хан заманында кәзіргі монголия жерінде қазақтың тайпалары мекендеген, ал монгол деген ұлт 20 ғасырдың 20-шы жылдарына дейін болмаған...

сымбат   09.03.2011 19:31
А Шынгыс хан(Темучин ) туралы егтенке жокпааа????????жаль
Aleksandr   22.02.2011 16:13
заткнись one love учитель мне нашелся
One love   14.02.2011 13:44
шпор издегенше сабак окымайсындар ма? angry бастарында ертен ештене калмайды... dry
Ерболат   13.02.2011 23:11
всем жилаю успехов! и много не сидите в нете
Али   13.02.2011 17:08
SAKTAR TURALI NE BAR
MariaS   01.12.2010 16:37
smile
майра   08.11.2010 16:22
nono bash
Фариза   29.10.2010 16:13
applause Коп рахмет. Керегимди тауып алдым.
Azilhan   12.10.2010 13:34
wink
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
Регистрация Вход