б.з.б.2,5млн. 140 мыңжыл. - Ежелгі палеолит
б.з.б.2млн -700 - Дошель(олдувэй)
б.з.б.800мың - 140мың - Шелль, Ашелль.
б.з.б.140мың - 40мың - Орта палеолит - Соңғы ашелль, мустьер
б.з.б.40мың - 12мың - Кейінгі палеолит(ориньяк, солютре, мадлен)
б.з.б.12-5мың ж - Мезолит
б.з.б.5-3мың ж - Неолит
б.з.б.4-3мыңж - Энеолит
б.з.б.2-1мыңж - Қола дәуірі
б.з.б 1мыңж - Темір дәуірі
1959-60ж - Австралопитек(епті адам), шығыс
Африка(олдувай) жас1-млн750мың ми көлем-652см
1890-91ж - Питекантроп Ява аралы
1927 - Синантроп пекин(Чжау-коу-дян)
1856 - Неандерталь(саналы) Германия(неанд. үңгірі)
Кроманьон - Кро-маньон үңгірі(Франция)
1938 - Тесіктас(Өзбекстан) неандертальдық бала 8-9 жасы
б.з.б.18-15ғ - Ерте қола дәуірі(федоров)
б.з.б.15-13ғ - Орта қола (алакөл)
б.з.б.13-8ғ - Кейінгі қола(замараев)
1914ж - Б.В. Андриановтың қазба жұмысы(Андронов)
б.з.б.3мыңж - Қаз-ның дала,тау жерде енгіншілік пайда болды
Кен өндіру басталды
б.з.б.2-1мыңж - рулық қатынастар ыдырап, фтайпалық
бірлестіктер п.б.
б.з.б.8-3ғ - Ерте темір
б.з.б.3-б.з.6ғ - Кейінгі темір
Сақтар
б.з.б.8-6ғ - Ерте сақ
б.з.б.5-3ғ - Соңғы сақ
Бесшаты қорымы - Іле өзені (Шылбыр) 31 обадан
ірісі диаметр-104м биіктігі 17м
Б.з.б.7-4ғ - Сақ тайпалар одағы құрылды
Геродот б.з.б.5ғ Тарих еңбегі
б.з.б. 6ғ - Томиристің Кирмен соғысы (б.з.б.529ж)
б.з.б. 519-518ж - 1Дарийдің тиграхауда сақтарымен соғысы.
б.з.б.330-327ж - А.Македонскимен соғысы (Спитамен ерлігі)
б.з.б. 480ж - парсылармен қосылып. Фермопиль
б.з.б.490ж - Марафон шайқасы, гректерге қарсы
б.з.б.7ғ - Сібір, Қазақстан, Еділ бойы Андық стиль п.б.
б.з.б. 6ғ - ойшыл Анахрис(Анарыс)
Ғұндар
б.з.б. 206ж - ғұн билеушісі Мөде үйсіндерге шабуылдада.
б.з.б. 55жыл - ғұндар 2-ге бөлінді
б.з. 93ж ғұндардың Қаз-ға 2-ші рет қоныс аударуы
Атилла - 410-456ж
451ж - Атилла Кталаун даласында рим-франк
одағына қарса соғысты
452ж - Атилла Италияны ойрандап, Падуя, Миланды алды.
453ж - Атилла қайтыс болды.
Үйсіндер
б.з.б. 2ғ - Орталық Азиядан Жетісуға көшті.
б.з.б. 160ж - Тиграхауда сақтарының жерін мекендеді
б.з.б. 73ж - үйсіндер 3 бөлінді
Халқы- 630мың, тілі - көне түркі, билеуші - гуньмо
Қанлылар
б.з.б.2ғ қытай деректерінде жазылған
Астанасы - Битянь, халқы - 600мың, титулы - хан
552-603ж - Ежелгі Түрік қағанаты
535ж - Бұмын түркі тайпаларды біріктіре бастады.
546ж - теле тайпасы қосылды.
552ж - Бұмын 50мың әскерімен аварды талқандады
561-563ж - түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен
әскери одақ құрды
567ж – Бұхар түбінде түріктер эфталиттерді женді
568ж- түрік көпесі Маниах Византия императорымен
сауда әскери одақ құрды
575ж – Иран мен Византия келісім жасады
603ж- Қағанат 2-ге бөлінді
603-704ж Батыс Түрік қағанаты
Астанасы – Суяб
Халқы – үйсіндер, қаңлылар, қарлұқтар, түркештер,
шығылдар, яғмалар
Алғашқы қағаны – Тардуш (Дато)
Күші Жеғұй, Тон жабғу қағандар тұсында арта түсті
640-657ж – Тайпааралық соғыстар
659ж – Таң империясы Жетісуды басып алды
704-756ж – Түркеш қағанаты
Териториясы: Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары
Алғашқы қағаны – Үшелік
Астанасы – Суяб, жазғы- Күңгіт
706ж – түркештер соғдылармен одақтасып,
Бұхар маңында арабтарды жеңді
709ж – соғды ханы Тархун көмектесуден бас тартып,
арабтар Бұхарды жаулады
Сақал қаған Үшеліктің ұлы Орта Азияны бағындырды
711ж – қара түркештер Ш.түрік қағанымен бірге
Сары түркештерді жеңді
723ж – Сұлық қаған (сүзеген) арабтарға соққы берді
732ж – арабтар түркештерді ығысытырып,
Бұхарды жаулады
736ж – Сұлық қаған арабатрға қарсы шығып,
Тоқарыстанға жетіп жеңіледі.
738ж – Баға-Тархан Сұлықты өлтіреді
748ж – қытайлар Суяб қаласын жаулап, қирады
751ж – Атлах шайқасы қытайлар мен арабтар
арасында(қарлұқтар араб жағына шықты)
756ж – қағанат қарлұқтарға қарсы тұра алмай, қирады
756-940ж - Қарлұқ қағанаты
742ж - қарлұқтар, ұйғыр, басмыл тайпалары бірікті
8ғ (746ж) – ұйғыр қысымымен Жетісуға көшті
756ж – қарлұқ қағанаты құырылды
Астаналары – Суяб, Тараз,
766-775ж – Қарлұқтар Қашғарияны жаулады
791ж- Қарлұқтар ұйғырлардан жеңілді
812ж – Арабатардан жеңілді
840ж – Білге Құл-қадырхан қаған жариялап,
қарлұқтар бостандығы
Тайпалары: тухси, шігіл, азкікші, түркеш, халаж, жарұқ, барысхан, көкеркін, бескіл
9ғас. Аяғы – саманилер Исфиджабты басып, Таразды қоршады
840ж – ұйғыр қағанаты құлап, қимақты 7 тайпа құрды.
Эймур, имақ, қыпшақ, татар, баяндур, ланиказ, ажлар.
940ж – Қашғардың билеушілері Баласағұнды жаулап Қарлұқ қирады.
9-11ғ – Оғыз мемлекеті
Териториясы: Сырдария – Еділл аралығы
Астанасы – Янгикент, Билеушісі – жабғу
Тацпалары: қалаж, жағра, жарұқ, қарлұқ, баяндұр, имур, қарабұлақ
965ж – Киев русімен одақтасып, Хазарияны талқандады
985ж – князь Владимирмен одақтасып,
Еділ Бұлғариясые жеңді
9-11ғ Қимақ мемлекеті
Астанасы – Қимақия(Ертіс бойында), Қарантия(Алакөл жағасы)
Қимақтарда 16 қала, 12-сі Ертіс бойында
893ж – Исмаил ибн Ахмад Таразды алып, қаладағы
бас шіркеуді мешітке айналдырды
11-12ғ – Ислам қыпшақтар арасында таралды
942-1210 Қарахан мемлекеті
Негізі салушы – Сатұқ Боғра хан
955ж – Мұса хан билігі орнады
960ж – Мұса хан исламды мемл-к дін етіп жариялайды
Қарахандарға қосылған аймақтар:
990ж – Тараз, Исфиджаб
992ж – Хотан, Бұхар
999ж – Саманилер, 11-12ғ –Мәуеренахр, жетісу
Астаналары – Қашғар –мұса хан
Баласағұн – Сүйлемен орталығы
1007ж – наймандар мен керейттер несториандық
бағыттағы христиан дінін қабылдады
1065ж – селжұқтар билеушісі Алып-Арслан қыпшақтарға қарсы
1041ж – Шахмәлік Хорезмді жаулады
1043ж – Шахмәлік селжұқтардың қолынан қаза тапты
Маңғыстауға жорық жасап, қыпщақтардың бір бөлігін тәуелді етті
11ғ-1219ж – Қыпшақ мемлекеті
1069ж – қыпшақтар Хорезмге қарсы жорыққа шықты
1089ж – селжұқтар сұлтаны Мәлік шах Батыс қағанатты
бағындырды
1102ж – Баласағұн мен Тараздың билеушісі Қадыр Жебірейіл
Мәуеренахрды жаулады
1125ж Ляо империясы құлап, 40мың отбасын басқарған
Елұй Дашы Жетісуға қоныстады
1127- 1156ж – хорезм шахы Атсыз
1128ж – қарақытайлар Шығыс хандықты жаулап, Жетісуда
үстемдік етті
1128-1211ж Қарақытайлар мемлекеті
1128ж - қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы қарахан-қарақытай
одағы жасалды.
1133ж – Атсыз Дешті қыпшаққа ілгерілей еніп, қыпщақтарды жаулады
1137ж - Мәуереннахр билеушісі Махмудты женді
1141ж – Қарақытайлар Қарахан мемлекетін түгел жаулады
1141ж – қарақытайлар селжұқ-қарахан әскерін жеңіп,
нәтижесінде орталық Мәуереннахрды, Бұхарды бағындырды
1143ж – Елұй Дашы қайтыс болып, билікке әйелі Табуян ие болды
1150ж – Иле горхан(Елұйдың баласы) тұсында халық санағы жүргізілді
1155ж – Иле қаза болып, билік Елұй Дашының қызы Бұсұғанға көшті
1155-1227ж – Есугей баласы Темучин өмір сүрген жылдары
1169ж – Елұй Чжилугу тұсында әр аймақ билеушілері тәуелсіз саясат
жүргізе бастады.
1172-1200ж – Хорезм шахы Текеш қыпшақ ақсүйектерімен жақындасу
саясатын жүргізді
1200-1220ж – Хорезм шахы Мұхаммед Сығанақ аймағын қосып алды
1203ж – моңғолдар шапқынщылығынан Керей мемлекеті құлады
1204ж – Шыңғыс хан 45мың әскерімен наймандарды бағындырды
1206ж – Онон өзені бойында ақсүйектер құрылтайында
Темучин Шыңғыс хан болып сайланды
1207-1211ж – Сібір халықтарын, Енисей қырғыздарын,
Шығыс Түркістанды бағындырды
1208ж – Жетісуға келген найман ханы Күшлік
қарақытайларды женді
1210-1211ж – қарлұқтар билеушісі Арыслан хан Шыңғыс
хан билігін мойындады
1210ж – Хорезм Шахының қарақытайларға қарсы соғысы басталды
1211ж – Наймандар Жетісудағы билікті тартып алып,
қарақытайлар мем-ті құлады
1216ж – Мұхаммедтің Қадыр ханға қарсы жорығы кзінде,
Торғай даласында меркіттерді қуып келе жатқан Жошы
бастаған моңғолдармен соқтығысып қалды
1217ж – Шыңғыс хан Алмалықты алды
1218ж – Баласағұн соғыссыз берілді
1218ж – Отырарға 450 адамдық сауда керуен жіберді
1218ж – Жебе ноян шабуылынан Найман хандығы құлады
1219-1221ж – Орта Азия түгелдей жаулап алынды(Шаңғыс ханмен)
1219-1224ж – Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс хан империясына қосылды
1219ж – моңғол шапқыншылығынан Қыпшақ мемлекеті құлап,
жері моңғол ұлыстарына енді
1219ж – 150 мың моңғол әскері Ертістен Сырдарияға қарай қаптады
1219ж – қыркүйек Отырар қоршауы басталды (5 айға созылды)
1220ж – ақпан, Отырар жау қолына көшті№ Қаланы тонап жермен жексен етті
1221ж – Үгедей әскері Шыңғыс хан қолымен қосылып Бұхар мен Самарқанды,
Хорезмді бағындырды
1226-1280ж – Ақ Орда негізін салушы Орда Ежен(Жошы үлкен баласы)
1227ж – Шыңғыс хан қайтыс болып, орннына Үгедей отырды
1227-1428ж – Ақ Ода хандығы өмір сүрді
1227-1255ж – Батый хан тұсында Алтын Орда империясына тәуелді болды
1227ж – Жошы қайтыс болып, орнына ұлы Батый отырды
1235ж – Қарақорымда құрылтай өткізілді. Мәселе: еуропаға жорық
1236-1342ж – Еуропаға жорық жасалды. Батыс Дешті қыпшақ, орыс княздықтары, Мордова, Еділ бұлғарлары, Қырым, Солт.Кавказ, Польша, Венгрия, Чехияны жаулады
1237ж – елбөрілі тайпасынан шыққан Башман бастаған қыпшақтар көтерілісі
1238ж – Бұхарда Махмұд Тараби бастаған көтеріліс
1241-1242ж- қыпшақтардың Жошы ұлысындағы көтерілісі
1243ж – Еділдің төменгі бойында Алтын Орда мемлекеті құрылды
1245-1247ж – Папа 4 Иннокентийдің Күйік ханға жіберген елшісі Плано Карпни Оңт. Оңт. Шығыс Қазақстандағы шапқыншылық зардаптары туралы жазды
1245ж – араб графикасымен жазылған «Треджуман түркі уа-араби» кітабында шамамен 2,5 мыңдай сөз енгізілген
14ғ 30 жылдары – Алтын Ордада түркі тіліндегі әдеби ескерткіш «Хұсрау уа Шырын» (авторы ҚҰТБ) жазылды
1250ж – Бейбарыс бастаған Бағдат әулетінің үстемдігі орнады
1251ж – Үгедей ұлысы жойылды
1253-1255ж – Француз королі 9 Людовиктің Мөнке ханға жіберген елшісі Вильгельм Рубрук егіншілік күйрегені, Іле алқабындағы қалалардың қирағаны туралы жазды
1257-1267ж – Берке хан тұсында тәуелсіздігін жариялады
1260ж – Мөнке қайтыс болған соң інілері Арыс-Бұға мен Құбылай өздерін хан етіп жариялады
1260-1306ж – Ноғай - Алтын Орда әскерінің қолбасшысы, Жошы ханның немересі
1264ж – Құбылай Арығ-Бұғаны талқандап, империя ханы болды
1267-1280ж – Мөнке хан тұсында өз атынан теңге щығарды
1269ж – Шағатай Әулеті мемлекетіңің құрылуы
1269ж – ханнан тәуелсіз Хайду мемлекеті құрылды(1269-1301)
15ғ 1346ж – Хайду мемлекетінен Моғолстан бөлініп шықты
1271ж – Мәуереннахр билеушісі Масуд-бек ақша реформасын жүргізді
1273ж – Ноғай Византия императының қызына үйленді
1303ж – «Кодекс куманикус» (Қыпшақ кітабы) фольклер үлгілері сақталған
1306-1307ж – Щағатайдың шөбересі, Барақ ханның баласыТува билікке келді
1312-1342ж - Өзбек хан тұсында мем-т күшейді
1309-1315ж – Ақ орда алғашқы ханы Сасы Бұға
1312ж - Өзбек хан исламды мем-к дін етіп жариялады
1315-1320ж – Сасы бұға мұрагері Ерзен хан
1318-1326ж – Кебек хан (Туваның баласы)
1321ж – Кебек ханның ақша реформасы бойынша, күміс динар «кебеки» атанды
1326-1334ж – Кебектің мирасқоры, інісі Тармашырын орталықтандыру саясатын жүргізді
1342-1357ж – Жәнібек хан тұсында мем-т күшейді
1357-1380ж – Билік үшін күресте 25 хан ауысты
15ғ – ортасына қарай Алтын Орда бірнеше ұлыстарға бөлінді
1320-1344ж – Мүбәраққожа хан Алтын орда ханы болды
1353ж – Хорезмидің қыпшақ
1354-1364ж – билік үшін тартыста 12 хан қаза тапты
1361ж – Тоғылық Мәуереннахрды басып, баласы Илияс Қожаны Билеуші етті
1365ж – Ілияс Қожа Мәуереннахрға жорыққа аттанып, Сырдария бойында, Ташкент түбінде Темір әскерін жеңеді
1364-1375ж – Орыс хан кезінде Ақ орда Алтын Одадан бөлініп, тәуелсіз хандығ болды
14ғ 70-жылдары Астраханьды (Қажы –Тархан) алды
1370ж – Темір Мәереннахрды билікке ие болды
1371-72ж – Темірдің Моғолстанға алғашқы жорықтары
1374-1375ж – Орыс хан Сарай Беркені алды
1377ж – Сауран қаласының түбінде Орыс ханның 2-ші ұлы Темірмәлік пен Тоқтамыс арасында кескілескен ұрыс болып, Тоқтамыс жеңіліс тапты
1379ж – ұрыста Тоқтамыс Темірмәліктің әскерін талқандап, Сығананқта басып алды
1380-1395ж – Тоқтамыс Алтын Орда ханы болды
1380ж – Куликово шайқасында түменбасы Мамй әскері Дмитрий Донской әскерінен жеңілді
1382ж – Тоқтамыс Мәскеуді өртеді, Хорезмге шабуыл жасады
1385-1399ж – Қыдыр-Қожа хан Темірді жеңе алмай, өзін оның вассалы деп мойындады
1388ж – Темір Иранға жасалған жорығынан оралып, бүлік шығарған Хорезм халқын қырғынға ұшыратты
1389,1391,1395ж - Әмір темір жорықтары Алтын Орданы әлсіретті
1390ж – Моғолстанды қайтара шабуылдап, жетісу қаңырап бос қалды
1390-1405ж – Барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы Әмір Темір билігі
1391ж – Құндызша деген жерже тоқтамыс пен Темір әскерлері ұрысқа қатысты
1395ж – Кавказдағы Терек өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Сарай Беркені қиратты
1395ж - Әмір Темір Терек алабында Тоқтамысты талқандағаннан кейін бірге жүретін Орыс ханның баласы Қойыршыққа патшалық тон, алтын қылыш және хан сарайын күзететін батыр әскерлері мен Жошы ұлыстығының хандығын тапсырған
1395-1419ж – Ноғай Ордасының негізін салушы әмір Едіге(орталығы Сарайшық)
1396-1411ж – Едіге Алтын Орданың билеушісі болды
1397ж – Әмір Темір Иассыда(Түркістанда) Ахмет Йассауи кесенесін салғызды
1398ж – Тоқтамыс хан Едігеден жеңіліп, Батыс сібірге қашып, қолдау тапты
1404ж – Әмір Темір Қытайға жорыққа дайындалды
1405ж – Темір жолда ауырып, Отырарда қайтыс болды
1408-1418ж – Мұхаммед хан Темір ықпалынан құтылып, Шү-Талас бойын қайтарып алды
1418-1429ж – Уайс хан астананы Ілебалық қаласына көшіріп, ойраттарға батыл қарсылық көрсетті
1423-1428ж – Ақ Ордада Орыс ханның немересі Барақ билік етті
1428ж – билікке Шайбан ұрпағы Әбілхайыр хан келді
1426-1440ж – Едіге ұлы Нұраддин тұсында Ноғай ордасы АО-дан бөлінді
1429-1462ж – Уайс баласы Есен-Бұға өкімет билігін иеленді
1430ж - Әбілхайыр хан Махмуд қожаны өлтіріп, Батыс Сібір Әбілхайыр қарамағында өтті
1430ж - Әбілхайыр Тобыл өзені бойында Махмуд Қожаны женді, Хорезмді басты, Үргенішті талқандады
1431ж – астанасы Тура қаласы
1446ж - Әбілхайыр Сырдария бойындағы Сығынақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркөркі жаулады
1446ж – даланың күшті билеушісі Мұстафа Әбілқайырға соғыс ашып, жеңіліс тапты
1456ж – Орыс ханның немелері Керей мен Жәнібек сұлтандар Өзбек ханы Әбілқайырға қарсы шығып, өзін қолдайтын тайпалармен Жетісуға көшті
1456-57ж - Әбілхайыр хан Сығанақ маңында Үз Темір Тайшы бастаған ойраттармен соғысып, жеңіліп қалды, Сығанақ бекінісіне тығылды
1457ж – Әбілхайыр Үз Темір бастаған ойраттардан Сығанақ түбінде, Көккесен деген жерде жеңілді
1465-66ж – Қазақ хандығы құрылды(М.Хайдар Дулати)
1465-1560ж – 15ғ-16ғ аралығы, Шлкиіз Тліеншіұлы жыраудың жылдары
15ғасырда – Асан Қайғы өмір сүрді, Қазтуған- көрнекті ақын жырау
1468ж - Әбілхайыр хан Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенет қайтыс болады
1468ж – Батыс Сібір хандығына шайбанилік Ибақ хан болып, Орыс мем-мен байланыс орн
1470-1510ж - Әбілхайыр немересі Мұхаммед Шайбан қазақ хандарымен Сырдария мен Қаратау аймағындағы қалалар үшін күрес жүргізді
1480-1511ж – Бұрындық хан қазақьарды басқарды
1480ж – қазақ хандығының жағына Моңғол билеушісі Жүніс қосылды
1481-1483ж – Ибақ хан 3 Ивамен сауда қатынастары туралы шарт жасасты
1482-1485ж – Жүніс хан Ташкент пен Сайрамды жаулады
1486ж – қазақтар Шайбанидің інісі отырған Иасы қаласын қоршап, ұрыс нәтижесінде, Шайбани жеңіліп, Хорезмге қашты
1490ж – моғол билеушісі Жүністің баласы Сұлтан Махмұд Отырарды басып алды да, Мұхамед Шайбаниге берді
1495ж – Іле Алатауы етегінде өзбектер жеңіске жетіп, Сыр бойындағы қалаларды иеленді
1495ж – Темір әулетінің ақырғы өкілі Махмұт сұлтаннан қаланы(Түркістан) шайбани тарып алды
1499-1552ж – Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Жаһаннама», «Тарих-и-Рашиди» деген еңбектерін жазды
1500ж - Мұхаммед Шайбан Самарқанды алды