Тақырып мақсаты: Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер. Табыс және капитал. Капитал және пайыз. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі. Рентаның зерттеу және сегменттеу негізі. Рента түрлері.
Сүрақтар:
1. Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру.
2. Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу.
3. Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі.
4. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
5. Табыс және капитал.
6. Капитал және пайыз.
7. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
8. Рента түрлері.
Зерттеу және сегменттеудің маңызды құрамдас бөлігі өндірістік жүйе. Адамзат қоғамының өмір сүруі мен дамуының негізі-материалдық және рухани игіліктер.Өндірісті ұйымдастыруға қажетті факторлар: еңбек, еңбек заттары және еңбек құралдары. Еңбек-адамның еңбек ету қабілеттілігі. Еңбек заттары-белгілі бір бұйым жасалатын, алдын ала өңдеуден өткен н.емесе өтпеген табиғат жемістері. Еңбек құралдары-өндірістің негізгі бұлшық ет жүйесі. Еңбек заттары мен құралдарының жиынтығы-өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды немесе материалдық-заттық фактор деп аталады.
Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.
Жер-барлық табиғи ресурстар (мұнай, газ, орман, су, кен т.б). Жерден түсетін пайда-рента.
Еңбек-еңбек ресурстары (адамдардың жұмыс күші).Еңбектен түсетін пайда-жалақы.
Капитал-материалдық және қаржы ресурстары (ғимараттар, қаржы т.б.) Капиталдан түсетін пайда-пайыз.
Кәсіпкерлік-қаржылық табыс алумен байланысты ынталы, шаруашылық қызмет). Кәсіпкерліктен түсетін пайда-табыс.
Жалақы-еңбек құнының ақшалай өлшемі. Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықты зерттеу және сегменттеуға көшу кезінде минималды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Жалақының екі түрі қолданылады: мерзімді және кесімді. Мерзімді жалақы нақты істелген жұмыс уақытының шамасына байланысты төленеді. Кесімді жалақы қажетті сапада шығарылған өнімнің мөлшеріне қарай төленеді. Номиналды жалақы-жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай сомасы.
Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы.
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:
• Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу.
• Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру, еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету.
• Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.
Жұмыссыз қалу қауіпі-әр ересек адам үшін үлкен мәселе. Адамдардың көпшілігі үші жалақы-жалғыз табыс көзі әрі жұмыс адамды моральдық жағынан қанағаттандырады.
Жұмыссыздық-еңбекке қабілетті адамдардың жұмыс істемеуі.
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау принциптері келесі:
- тиімді жұмыс істеу, кадрлар даярлау және қайта даярлау жүйесін қамтамасыз ету;
- кіріс жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;
- кірістегі және жеке тұтынудағы дифференциация процесін макрозерттеу және сегменттеу реттеу;
- ең төменгі өмір сүру деңгейінің нақты көрсеткішін анықтау және оны жүйелі түрде индексациялау;
-жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету.
Жер рентасы-жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Бұл төлемқосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: 1-ші және 2-ші дифференциалдық ренталар. 1-ші дифференциалдық рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскелерін пайдаланған кәсіпкер-арендаторлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді. Сондықтан олар оған басқа кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскісінен монополды қосымша пайданы табады.
Абсолютті рента-пайданың орташа пайдадан артық бөлігі және ол барлық учаскіде сондай-ақ жердің сапасы нашар учаскісінде де туындайды, ол жақсы және орташа учаскіден тағыда қосымша 1-ші және 2-ші дифференциалды ренталар алынады.
Дифференциалды және абсолютті ренталардан басқа жекелеген кейбір жер учаскісінде монополиялық рентаның болуы мүмкін. Оның пайда болуы монополиялық бағамен түсіндіріледі, себебі ондай баға кейбір сирек ауыл шаруашылығы өнімдеріне белгіленеді.
Қазіргі дамыған нарықты тауар өндірісі жағдайында өнімнің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігі арттырады. Сауда капиталының басты ролі, ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.
Қарыз капиталы-бұл өнеркәсіп капиталының оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының құрылу мүмкіндігі өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымымен түсіндіріледі. Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар:
- тауарды өткізу мен жаңасын сатып алудағы уақыттың сай келмеуі;
- қосымша құн бөлігінің қорлануы, бірақ уақытша өндірісті ұлғайтуға қолданылмайды;
- амортизациялық төлемдер;
- жалақыны төлеуге арналған ақшалар;
- кәсіпорын пайдасы, түсіп тұратын дивиденттер, қарыз пайызы, рента және басқалары.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
Бақылау сұрақтары:
1. Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
2. Табыс және капитал.
3. Капитал және пайыз.
4. Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
5. Рента түрлері.
