MS DOS операциялық жүйесi. Негізгі ұғымдар мен белгілеулер. Файлдар туралы түсінік. Файлдар каталогы. Файлдар маршруты. MS DOS операциялық жүйесінің құрлымы. Ішкі және сыртқы командалар. Norton Commander бағдарламасымен жұмыс. Norton Commander менюі. Командалар және олардың қызметтері. Мәтіндік файл құру. Тақталармен жұмыс. Windows операциялық жүйесі. Оның негізгі ұғымдары. Терезе, жарлық, бума. Windows жүйесінің анықтамалық жүйесімен жұмыс. Сілтеуіш терезесі. Блокнот. Калькулятор. Қарапайым және инженерлік калькулятор. WORD PAD мәтіндік редактор. PAINT графикалық редактор. Программа терезесі. Аспаптар. Геомтриялық фигуралар.
Жұмыстың мақсаты: Операциялық жүйемен жұмыс жасап үйрену. NORTON COMMANDER бағдарламасымен жұмыс жасау. Windows операциялық жүйесімен танысу және жұмыс жасап үйрену. Блокнотты, калькуляторды және оның түрлеріне, WordPad мәтіндік редакторымен, PAINT графикалық редакторымен терезелерімен танысу және жұмыс жасап үйрену.

Операциялық жүйелер – компьютердi басқаруға арналған және қолданбалы бағдарламалармен байланысы бар нақты бағдарлама. Дербес компьютерлер үшiн кең тараған операциялық жүйелерге MS DOS, WINDOWS*, UNIX ж„не т.б.
Дербес компьютерлерге арналған операциялыј жүйелердiң барлығы да тек бiр адамдық болып табылады. WINDOWS*, UNIX көп мақсатты жүйелер болып табылады. Көп мақсаттылығта – бiр компьютерде бiр уақытта қатарласа бiрнеше есептi шығару мүмкiндiгi немесе бiрнеше әрекеттiң қатар атқарылады.
Көптеген компьютерлерде MS DOS пен көп терезелi WINDOWS операциялыј жүйелерiн падаланады.
Операциялық жүйе ЭЕМ-нiң бағдарламалық құралдарының ажырамас бөлiгi болып саналады. әрбiр адамға ЭЕМ-нiң барлық құрылғыларын басқару мүмкiншiлiгiн беретiн, сол себептi басқа бағдарламаларды аппаратурамен байланыс жасаудан босатын, компьютерде жұмыс iстегiсi келетiн әрбiр адамға өте қажет операциялық жүйенiң алатын орны ерекше.
Операциялық жүйе екi негiзгi қызметтi орындайды:
1. Барлық қолданбалы және жүйелiк бағдарламалардың жұмыстарын қолдап, олардың бiр-бiрiмн және аппараттық жабдыјтармен байланыстарын қамтамасыз ету;
2. әрбiр адамға ЭЕМ-дi жлпы басқару мүмкiншiлiгiн беру.
Операциялық жүйелер көптеген функцияларды орындайды: ЭЕМ-нiң
жадын бөлу, жұмыс кезiнде туындайтын әртүрлi оқиғаларды анықтау, жұмыс нәтижелеренi қағазға, экранға шығару жолдарын ұйымдастыру, ақпараттарды сыртқы ортадан алу және беру т.б. Операциялық жүйе-нiң негiзгi ядросы машина iске қосылған сәттен бастап ЭЕМ-нiң жадында болады. Машинаны жалпы басқару үшiн операциялыј жүйенiң командалық тiлi пайдаланылады, оның көмегiмен адам дискiнi белгiлеу, мәлiметтердi көшiру, кез келген бағдарламаны iске қосу, керектi жұмыс режимiн орнату сияқты әртүрлi әрекеттер орындайды.
Операциялығ жүйе – адам мен ЭЕМ аппараттық құралдарының арасындағы байланысты ұйымдастыратын бағдарлама немесе бiрiктiрiлген бағдарлама тобы. Оның құрамына өз командалары және драйверлер – сыртқы құрылғыларды басқару бағдарламалары, утилиттер – жұмысты жеңiлдететiн бағдарламалар және т.б. кiредi.
ОЖ-ң атқаратын жұмысын үш топқа бөлуге болады:
 мәлiметтердi енгiзу-шығарудың барлық түрлерiн ұйымдастыру;
 ЭЕМ сыртқы ортамен байланыстыру;
 Мәлiметтердi сақтау мен өндеу жұмыстарын атқару.
Компьютерлердiң әртұрлi моделдерiнде қолданылатын ОЖ–ң мүмкiндiктерi де әрјалай бола бередi. ең көп тараған ОЖ түрлерiне MS DOS және де соңғы кезде кеңiнен қолданыла бастаған көп терезелi операциялыј жүйелер - WINDOS бағдарламалары жатады.
MS DOS жүйесi 1981 жылы пайда болып, компьютерлерге орналастырылды.
ЭЕМ-де бағдарламалар мен мәлiметтердi сајтаушы рөлiн магниттiк дискiдегi жинақтауыштар (МДЖ) атқарады. Дискiлердi латын алфавитiнiң алғашқы бас әрiптерiмен А:, В:, С:, D: және т.с.с. болып белгiленедi.
Компьютерлердiң көбiнде иiлгiш магниттiк дискi екеу болады, олар А: ж„не В:, ал қатты дискiдегi жинақтауыштар бiр немесе бiрнеше болады бола бередi, олар С:, D:, Е: ж„не т.с.с. түрлерiнде белгiленедi.
ЭЕМ iске қосылқанда ОЖ кқбiнесе С: қатты дискiсiнен немесе А: иiлгiш дискiсiнен оқылып жедел жадқа жүктеледi де, экранға ОЖ қызмет атқаруға дайын екендiгiн бiлдiретiн A:\> немесе C:\>.
A:\> - бұл А: дискiсiнiң жұмыс iстеуге дайындығын көрсетедi. Егер компьютер iске қосылғанда А: дискiжетек ұясына дискет салынбаса, онда ЭЕМ автоматты түрде С: дискiсiнен оқиды.
С:\> - С: дискiсiнiң жҙмыс iстеп тұрғанын көрсетедi.
ОЖ ЭЕМ жедел жадына дұрыс жүктелген соң, экранға С:\> немесе A:\> сияқты команда енгiзу жолдары шығады.
Мәтiндер мен бағдарламалардан түратын мәлiметтер тұрақты күйде дискiдегi файлдарда сајталады. Файл – белгiлi бiр атпен магниттiк дискiде жазылған бiртектес ақпараттар жиыны. ОЖ жұмысы үшiн керектi мәлiметтер рүлiн әртүлi типтегi файлдар атқарады. Файл бағдарламадан, не оларқа қажеттi берiлген сандар тобынан, мәтiннен түруы мүмкiн. әрбiр файлдың файлдар каталогында тiркелген үзiндiк аты болуы керек. Дискiде аттары әртүрлi көптеген файлдар болады. Файлдың толық атауы екi бөлiктен құралады: аты және заты (түрi не типi). Файлдың аты – 8 таңбаға дейiнгi әрiптен басталатын сандар мен әрiптер жиыны, ал оның 3 таңбадан аспайтын екiншi бөлiгi оның заты, типi не атының кеңейтiлуi деп те атайды. Файлдың аты мен заты нүктемен бөлiнедi.
ФайлдыҢ толық аты латынның бас не кiшi әрiптерiмен белгiленедi. Мыс: red.bas, tot.txt, COMMAND.COM, BASIC.EXE.
Файлды дискiге жазғанда не өзгерткенде, оның көлемi, жазылған уақыты, мерзiмi де тiркеледi. Файлдың аты, типi, символмен берiлген көлемi, операциялық жүйенiң календары мен сақатынан жазылған күнi, айы, сақаты файлдың атрибуттары деп аталады.
Кейбiр командаларды орындау кезiнде файлдардың атын толық көрсетпеуге болады, бұл жағдайда ОЖ файлдар тобын iздейдi.
Кейде файлдардың бiреуiн ғана емес,қатар орналасған бiрнешеуiн топтауға тура келедi. Мүны файлдың атына шаблондарды немесе нұсқаларды, яғни * және ? белгiлерiн қою арқылы iстеуге болады.
* - файлдың атындағы осы таңбадан бастап кез келген сөз тiркестерiн орналастыруға болатының бiлдiредi.
? – файлдың атындағы болуы мүмкiн кез келген таңбаны немесе оның болмауын да көрсетедi. Мысалы:
AL*.* - аты KOL әрiптерiнен басталатын барлық файлдар тобын көрсетедi (alma.txt, alia.doc, alan.bac);
*.TXT – типi не заты EXE болып келген бар файлдар тобын көрсетедi (alma.exe, talon.exe,beta.exe);
*.* - жұмыс iстеп отырЈан ақымдағы каталогтақы барлық файлдарды топтап белгiлейдi;
* - типi көрсетiлмеген файлдар тобын көрсетедi (alia);
????.BAS – типi BAS болып келген аты бiр, екi, үш ж„не төрт таңбадан тұратын файлдар тобын көрсетедi (alis.bas, osa.bas, tor.bas);
A??.* - аты А таңбасынан түратын және А әрпiнен басталып үш таңбадан түратын заты кез келген сөз болатын файлдар тобын көрсетедi (a.txt, ag.com, asa.dos).
Дискiде сақталатын файлдар өте көп болады, олар бiрнеше мыңдаған сандарға жетедi. Мұндай ақпараттармен жұмыс iстейтiн адам қандай ақпарат қай жерде орналасғанын және ол файлдардың аттарын есте сақтауы керек.
Файлды дискiде iздеудi жеңiлдету үшiн арнайы тiркеген ыңғайлы. Ол үшiн каталог ұғымы қолданылады. Каталог – белгiлi бiр ортақ қасиеттерiне қарай магниттiк дискiде орналастырылЈан файлдар тобына қойылған атау. әрбiр аталогтың өзiндiк белгiлi бiр аты бар. Егер каталогта файл аты жазылса, файл сол каталогта орналасған деп атайды. әр каталогта көп файл жазыла бередi.
Бiр каталогқа аттары бiрдей екi файлды орналастыруға болмайды. Оның соңғысы жазыларда алдыңғысы бiрден жойлып кетедi, бiрақ аттас файлдар әртүрлi каталогтарда орналаса бередi. Бiр каталог екiншi бiр каталогтыҢ iшiне орналаса бередi, мұндайда ол бағынышты атанып, сатылы түрде бұл каталогқа басқа бiр каталог бағынышты болып орналаса беруi мүмкiн. Осындай бiрiнiң iшiне бiрi орналасған каталогтар бұтақ тәрiздi көп сатылы (иерархиялы) файлдар жүйесiн құрайды.
Дискiде мiндеттi түрде түпкi немесе 1-деңгейдегi каталог болуы тиiс. Оған файлдар, 2-деңгейдегi каталогтар, ал оның iшiне 3-деңегйдегi каталогы, т.с.с. орналасуы мүмкiн.Бағынышты каталогтар тiзбегi “\” таңбасымен бөлiнiп жазылады. Мыс:
C:\GRUP> - мұндағы GRUP 1-шi деңгейдегi каталог
C:\GRUP\PO> - мұндағы PO 2-шi деңгейдегi каталог
Файлдар бұтақ тәрiздi күрделi түрде құрылса, онда оның тек өз атын ғана емс, сонымен қатар тұрған орнын, басты каталогын, оның деңгейлерiн көрсету керек. Мұндай файлдың нақты тұрғын көрсететiн каталогтар тiзбегiн – маршрут не жол деп атайды. Файл толық түрде мынадай элементтермен белгiленедi:
 дискiнiң аты, ол бiрақ кейде көрсетiлмей де кетедi;
 бiрiнiң iшiне бiрi кiретiн каталогтар тiзбегiнiң аттарынан тұратын маршрут;
 тiзбектi аяқтайтын файлдың өз аты.
Файлдың маршрутын немесе адресiн толық көрсету үшiн дискiнiң атын,
каталог аттарының тiзбегiн, ең соңында файлдың атын және типiн толық көрсету қажет. Жалпы ереже бойынша файлдың толық аты мынадай болады:
[дискiнiң аты:\] [маршрут\] файлдың аты[.типi]

әрбiр iс-әрекет орындалған сайын экранға ЭЕМ-нiң келесi команданы орындауға дайын екендiгiн көрсететiн шақыру тiзбегi автоматты түрде экранға шығып отырады. Егер маршрут С: таңбаларынан басталса, файл орны осы дискiнiң түпкi каталогынан есептеледi, диск көрсетiлмесе, файл орны ақымдағы каталогтан бастап есептеледi.
Кейбiр үш әрiп тiркестерiнен тұратын аттар стандартты құрылғылардың аттары болып келедi. Олардың файлдың аттары немесе заттары ретiнде пайдалануға болмайды. Мыс:
PRN- негiзгi баспақа беру қүрылғысы, 1-шi принтер;
LPT2 – қосымша 2-шi принтер;
CON- консоль, яғни берiлген мәндердi енгiзетiн болсақ, пернелiк экранға шықаратын болсақ – дисплей;
AUX – негiзгi коммуникалық канал;
NUL – бағдарламаны қалыптастыру, жетiлдiру және орындау мақсатында қолданылатын жалған құрылғы.
Файл атына тiркелiп тұратын оның заты немесе типi онда сақталатын информацияның тегiне, мазмұнына, тұрiне қарап берiледi. Стандартты типтер:
.BAS – BASIC тiлiнде жазылған бағдарлама түрiндегi файл;
.COM – тә„уелсiз орындалатын командалық файл;
.EXE – ОС жҙмыс басқаруымен жұмыс iстейтiн, бiрден орындалатын файл;
.PAS – Паскаль тiлiнде жазылған бағдарламалыј файл;
.TXT – текстiк файл.
MS DOS операциялық жүйесi дискеттiң немесе С: дискiсiнiң түпкi каталогында файлдар түрiнде орналасады да, мынадай бөлiктерден тұрады.
- BIOS модулi – компьютердiң тұрақты жадында жазылған мәлiметтi енгiзу-шығарудың негiзгi жүйесi. Бұл модуль компьютер шыққан заводта жазылып өшiрiлмей тұрақты сақталады. Ол ЭЕМ iске қосылған сәтте құрылғылардың жұмыс iстейтiнiн немесеiстемейтiнiн тексерiп, ОЖ-нiң мәлiмет енгiзу-шығаруға байланысты атқарылатын қарапайым жұмыстарын атқарады;
- Операциялығ жүйенiң жүктеуiшi - бұл кiшкентай ғана программа операциялық жүйенiң компьютердiң жедел жадында тұрақты сақталатын қалған модульдерiн файлдардан(IO.SYS, MSDOS.SYS,) оқуды қамтамасыз етедi.
- IO.SYS файлы сыртқы құрылғылармен(пернелiк тақта, дисплей, принтер,) информация алмасудыҢ барлық түрiн атјарады;
- MSDOS.SYS – файлы жалпы файлдар ашу iсiн және де ЭЕМ жедел жадын басқарады, оған әрқашанда жедел жадта қанша бос орын бар екенi белгiлi болады;
- COMMOND.COM командалық процессоры әрбiр адамға қажет түрлi iс әрекеттi орындайды, ол ЭЕМ iске қосылған кезден бастап ОЖ-нңҢ барлық резиденттi немесе iшкi командаларының орындау iсiн жүргiзедi. Транзиттi командаларды орындау үшiн ол дискiден соларға сәйкес бағдарламалық файлды iздеп, егер табылса, оны жедел жадыға жүктеп, соған басқаруды бередi. Бағдарлама жұмысы аяқталған соң командалық процессор оны жадыдан жойып, экранға әрi қарай жұмысқа дайын екендiгiн бiлдiретiн шақыру мәлiметiн шығарады.
- DOS-тың сыртғы немесе транзиттi командалары – операциялыј жҘйемен бiрге б†лек модульдер тҘрiнде берiлетiн баЈдарламалар, кейде утилиттер деп те айтыла бередi. Олар сыртјы командалар ретiнде „ртҘрлi јызметтер атјара бередi.
- ҪүрылҒылар драйверi – DOS жҘйесiн толыјтырып, жаҢадан јосылЈан шеткерi јҙрылЈыларды басјару iсiн орындайтын арнайы программалар. Драйверлер компьютердiҢ жедел жадына операциялыј жҘйемен бiрге ојылады да, олардыҢ аттары CONFIC.SYS деген арнаулы файлда жазылып тҙрады. Операциялыј жҘйе жедел жадја жҘктелгеннен кейiн дискiден конфигурациялыј файл CONFIC.SYS ојылып јҙрылЈылар драйверлерi де жедел жадта орналасады. Мҙнан кейiн командалыј COMMOND.COM файлы ојылып, ол iске кiрiседi. Бҙл командалыј процессор таЈы бiр командалыј AUTОEXE.BAT файлы iске јосып, оныҢ iшiндегi командалар мен программаларды бiртiндеп орындай бастайды.
ОС жҙмыс iстегенде оныҢ негiзгi жҙмыс јҙралы – команда. Ол компьютерге белгiлi бiр „рекеттi орындататын арнаулы программаларды шајыру Ҙшiн јолданады.
Команда формат деп аталатын, арнаулы јҙрылымнан тҙрады. Формат команданыҢ атынан ж„не параметрiнен тҙрады.
MS-DOS барлыј командалары резиденттi ж„не транзиттi болып екi Ҙлкен топја б†лiнедi. Резиденттi командалар јызмет ететiн COMMOND.COM файлыныҢ јҙрама б†лiгi болып табылады.. Олар – тез орындалатын жиi †олданылатын јарапайым командалар. Бҙл топја: DIR, MD, CD, RD, TIME, DATE, REN, DEL, TYPE, COPY ж„не т.б
Транзиттi командаларЈа дискiдегi программалыј файлдар жатады. Оларды iске јосып орындаудан бҙрын дискiден оју керек. Бҙл топја мына командалар жатады:: FORMAT, ATTRIB, TREE, MODE, DISKCOPY ж„не т.б
Каталогтармен жҙмыс жасайтын командалар. Бҙл топја DIR, CD, RD, MD командалары жатады.
1. DIR командасы – каталогтардыҢ ж„не файлдардыҢ толыј аттарыныҢ, к†лемiнiҢ ж„не јҙрылЈан уајыты мен мерзiмiнiҢ тiзiмiн бередi. DIR командасын параметрсiз јолданЈанда экранЈа каталогтыҢ мазмҙнын шыЈарады. Мыс: C:\>dir – С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын к†рсетедi.
Параметр деп тҘпкi каталогты немесе кез келген деҢгейдегi iшкi каталогты к†рсететiн маршрутты айтады. Каталог мазмҙныныҢ тiзiмi Ҙлкен болЈан жаЈдайда ајпаратты парајтап шыЈару Ҙшiн јосымша /P параметр јолданылады. Бҙл жаЈдайда экран бетi ајпаратја толЈан соҢ ајпарат экранЈа шыјпай тојтайды, ал оны жалЈастыру Ҙшiн кез келген перненi басу керек. Ајпарат экранЈа жинајты тҘрде шыЈу Ҙшiн /W параметрi јоланылады. Мыс:
C:\>dir /р - С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын экранЈа бет-бет јылып к†рсетедi.
C:\>dir /w - С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын экранЈа жинајты тҘрде к†рсетедi.

2. MD (Make Directory - каталог жасау) - аЈымдаЈы кез келген каталог iшiнен жаҢа каталог ашу командасы. Мыс:
C:\>md Gruppa – С: дискiсiнен Gruppa атты каталог јҙру.
C:\Gruppa>md Student - С: дискiсiндегi 1-шi деҢгейдегi Gruppa атты каталогынан 2-шi деҢгейдегi Student каталогын јҙру.
C:\>md Gruppa\Student - С: дискiсiндегi 1-шi деҢгейдегi Gruppa атты каталогынан 2-шi деҢгейдегi Student каталогын јҙру.

3. CD (Change Dirctory - каталог ауыстыру) – бiр каталогтан екiншi каталогја к†шу командасы. ЖоЈары д„режедегi каталогтарЈа к†шу мына параметрлер ’..’, ’/’ арјылы iске асады. Мыс:
C:\Gruppa\Student>cd.. - 2-шi деҢгейдегi Student каталогынан 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына к†шу.
C:\Gruppa>cd.. - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогынан тҘпкi јаталогја к†шу.
C:\Gruppa\Student>cd \ - тҘпкi каталогја бiрден к†шедi.

4. RD (Remouve Dirctory - каталогты жою) – iшiнде файлдары жој бос каталогтар мен iшкi каталогтарды жою командасы. Мыс:
C:\Gruppa>rd Student - 2-шi деҢгейдегi Student каталогын жою.
C:\>rd Gruppa - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогын жою.
Файлдармен жҙмыс iстейтiн командалар. Бҙл топја COPY, REN, DELETE, TYPE, DATE, TIME ж„не т.с.с командылар жатады.

1. COPY - файлдарды к†шiру командасы. Файлдарды к†шiргенде файлдыҢ бҙрынЈы атын сајтап (егер олар басја каталогја к†шiрiлетiн болса) немесе атын †згертiп к†шiруге болады. Параметр ретiнде кандай файл, јайдан, јайда ж„не јандай атпен к†шiрiлетiнi к†рсетiледi. Жалпы тҘрдегi команда форматы:
сopy <јайдан, ненi>_ <јайда>

C:\Gruppa>copy C:\book.txt - С: дискiсiндегi 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына С: тҘпкi каталогынан book.txt файлын к†шiру;
C:\Gruppa>copy С:\ret.doc as.doc - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына С: тҘпкi каталогындаЈы ret.doc файлын as.doc атымен к†шiру;
C:\Gruppa>copy alla.bas alma.bas - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ALLA.BAS файлды, †зi орналасјан сол каталогја ALMA.BAS деген атпен к†шiру (екiншi к†шiрмесiн б†тен атпен алу);
C:\STUDENT\LEX>copy a:\port.txt - A: дискiсiндегi port.txt файлын 2-шi деҢгейдегi LEX каталогына к†шiру;
C:\Gruppa\Student>copy book1.txt+book2.txt+book3.txt book.txt – 2-шi деҢгейдегi Student каталогындаЈы book1.txt, book2.txt, book3.txt файлдарын осы каталогја book.txt деген атпен бiрiктiру;
copy con жаҢа пернелерден енгiзетiн м„тiнен тҙратын файл јҙру Ҙшiн јолданылады. М„тiндi терiп болЈаннан кейiн Ctrl+Z ж„не Enter пернелерiн басып тојтады.
C:\Gruppa>copy con book.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогынан book.txt атты м„тiндiк файлын јҙру;
C:\Gruppa>copy ret1.txt+con ret.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына ret1.txt файлыныҢ соҢына пернелерден терген м„тiн жолдарын енгiзу;
C:\Gruppa>copy con+ret1.txt ret.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына ret1.txt файлыныҢ басына пернелерден терген м„тiн жолдарын енгiзу;
2. REN - файлдардыҢ аттарын †зерту командасы, парамерлердiҢ файлдардыҢ ескi ж„не жаҢа аттары, мысалы
C:\Gruppa>ren alla.bas alma.bas - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ALLA.BAS файлыныҢ атын ALMA.BAS деген атја ауыстыру;
C:\Gruppa>ren *.doc *. txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы барлыј .doc типтi файлдарды .txt типiне †згерту;
3. DEL – аЈымдаЈы немесе к†рсетiлген каталогтаЈы файлды немесе файлдар тобын †шiру командасы.
C:\Gruppa>del *. txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы барлыј .doc типтi файлдарды †шiру;
C:\Gruppa>del ret.txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ret.txt файлын жою;
C:\Gruppa>del book.* - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы аты book болып келетiн барлыј файлдарды жою;
4. TYPE – м„тiннен тҙратын файлдыҢ iшкi м„тiнiн экранЈа шыЈаратын команда.
C:\Gruppa>type ret.txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ret.txt атты файлыныҢ мазмҙнын јарау;
1. DATE командасы Ҙстiмiздегi аЈымдаЈы ай, кҘн ж„не жыл мерзiмiн экранЈа шыЈару ж„не оны †згерту.
2. TIME командасы – аЈымдаЈы уајытты экранЈа шыЈару ж„не јайтадан †згерту, бҙл команда форматы алдыҢЈыЈа – DATE командасына ҙјсас.
3. CLS-экранды тазарту экранды тазартып операциялыј жҘйенiҢ жҙмысја шајыру јатарын сол жај жоЈары бҙрышја орналастырады.

NORTON COMMANDER – қолданушының операциялық жүйемен жұмысын жеңiлдетуге арналған бағдарлама, онда командаларды пернетақтада термей-ақ тек пернелердi басу арқылы орындауға болады. Ондай операциялық жүйемен жұмысты жеңiлдетуге арналған бағдарламаларды “операциялық қабыршық” деп атайды.
NORTON COMMANDER қолданушыға келесi мүмкiнiктер бередi:
• экранда әрдайым каталог мазмұның көрсетедi;
• диск, каталог, файл және жедел жады мөлшерi туралы ақпарат алуға;
• бiр каталогтан екiншiсiне көшуге;
• каталогтар құруға, атын өзгертуге, көшiруге және өшiруге;
• каталогтардан файлдарды көшiруге, ауыстыруға, атын өзгертуге және өшiруге;
• кез-келген файлды көруге және мәтiндiк файлдарды түзетуге;
• командалық жолдарды түзетiп, DOS-тың кез-келген командасын орындауға болады.
Norton Commander -дi iске қосу және онымен жұмысты аяқтау
Norton Commander-дi iске қосу үшiн NC.EXE файлын таңдау керек
NC - Norton Commander деген сөздiң басқы әрiптерiнен қысқартылып алынған.
Norton Commander-мен жұмысын аяқтау үшiн: F10 пернесiн басу қажет. Экранға пайда болған сұхбаттық терезеден Yes, No батырмаларының Yes батырмасын басу қажет.
Norton Commander жедел жадыға оқылып, экранға жүктелгенде екi терезе пайда болады, оларды тақта деп атайды.
Тақталар тақырыбында ағымдық каталог пен диск аты немесе меню жолы көрсетiледi. Тақталадың төмен жағында командалық жолда DOS шақыруының белгiсi бар, онда командалар енгiзуге болады. Келесi жолда функционалдық пернелер қызметi көрсетiлген.
Тақталарды басқару
Курсор тұрған тақтаны ағымдық тақта деп атайды. Тақталарды басқару үшiн пернелер комбинациялар қолданылады:
Ctrl+O- тақталарды экраннан өшiредi, қайта басса шығады;
Ctrl+P- экранда ағымдық емес тақтаны өшiредi, қайта басса шығады.
Ctrl+U- тақталар орнын ауыстырады;
Ctrl+F1- сол жақ тақтаны өшiредi, қайта басса пайда болады.;
Ctrl+F2- оң жақ тақтаны өшiредi, қайта басса пайда келедi;
Ctrl+B- соңғы жолдағы жатық менюдi көрiнетiн немесе көрiнбейтiн етедi;
Ctrl+L- ағымдық тақта жөнiнде қорытынды элементтердi шығарады немесе жоғалтады;
Ctrl+Q- ағымдық файл мазмұнын көршi тақтада көрсетедi немесе жоғалтады;
Tab – бiр тақтадан екiншiсiне өту; бiр тақтадан екiншiсiне өту;
Norton Commander менюi
Жоғарғы менюдi шақыру үшiн F9 функционалдық нернесiн басу керек. Жоғарғы меню бес бөлiктен тұрады:
Left (солжақ), Files (файлдар), Commands (командалар), Options (опциялар), Right (оң жақ).
(Функционалдық пернелер пернетақтаның ең бiрiншi жолында орналасқан.)
Курсорды бағыттауыш пернелер арқылы керек командаға әкелiп, Ғ1 пернесiн бассаңыз, сол команда қызметi туралы анықтама шығады.
Кейбiр командаларды орындау үшiн пернелердi қолдануға болады. Бағыттауыш пернелер арқылы - F9 пернесiн басып, пайда болған менюден курсормен команданы таңдап алып, Enter пернесiн басу қажет.
Norton Commander - дiң әр тақтасында келесi мәлiметтердi көруге болады:
• Дискiдегi каталогтар аттары;
• Дискiдегi каталогтар тармақтары;
• Жедел жады, ағымдық дискi, каталогтар және файлдар жөнiнде ақпарат;
• Файлдар мазмұны.
Сол және оң жақ (Left, Right) менюiнiң командалары
Сол жақ меню командалары сол жақ тақтада орналасады. Дәл осы командалар оң жақ тақта үшiн де қолданады.:

командалар пернелер қызметi
қазақша
орысша Ағылшын
Қысқа қалып (краткий формат) Brief Файл мен каталогтар туралы қысқа мәлiметтi экранға шығарады, үш бағана аттары жазылады
Толық қалып (полный формат) Full Файл мен каталогтар туралы қысқа мәлiметтi экранға шығарады, бiр бағанада аты, файл мөлшерi,уақыты,жөнделген мерзiмi жазылады.
Жағдай (состояние) Info Ctrl+L Жедел жады,ағымдық диск және ондағы файл мөлшерi туралы көршi тақтада мәлiмет шығарады,F4 пернесiн басып,ол мәлiметтi түзетiп,сақтауға болады.
Тармақ
(Дерево каталог) Tree Ағымдық дискiдегi каталогтар тармақтарын көрсетедi.
Ашу\жабу
(Вкл\Выкл) On\off Ctrl+F1 Экранда сол жақ тақтаны өшiредi,қайта басса көрсетедi
Аты
(Имя) Name Файл мен каталогтарды аты бойынша реттеп көрсетедi
Түр, Кеңейтiлуi (тип) Файлдарды кеңейтiлуi бойынша реттеп көрсетедi
Уақыт
(время) Time Файл мен каталогтарды уақыт бойынша реттеп көрсетедi
Мөлшер
(размер) Size Файл мен каталогтарды мөлшерi бойынша реттеп көрсетедi
Сұрыптаусыз
(без сортировки) Unsorted Файл мен каталогтар дискiде жазылу ретi бойынша көрсетедi
Қайта оқу
(обновить панель) Re-read Ағымдық дискiнi,каталог тармақтарын қайта оқиды::бұл команда диск ауыстырғанда және каталог түзегенде пайдалы
Файлдарды көрсету
(отображать файлы) FiLter... Файлдарды маска бойынша iрiктеп көрсетед, жасырылған және тек орындалатын файлдарды көрсетуге болады
Диск ауыстыру
(сменить диск) drive Alt+F1 Сол жақ тақтада дискiлер тiзiмiн шығарады:басқа диск мазмұнын экранға тез шығару үшiн пайдалы

Файл (File) менюiнiң командалары
командалар пернелер қызметi
қазақша
орысша Ағылшын
Анықтамалық ақпарат
(справочная информация) Help F1 Экранға анықтама шықарады
Қолданушы менюiн шақыру
(вызов меню пользователя) User menu F2 Экранға қолданушы менюiн шығарады
Көру
(просмотр) View F3 Экранға файл мазмұнын шығарады
Түзету
(редактирование) Edit F4 Экранға редакторда шағын файл мазмұнын түзетуге шығарады
Көшiру
(копирование) Copy F5 Белгiленген немесе курсор тұрған файлды каталогты көршi тақтаға көшiредi, атын түзетуге,F10 және Alt+F10 пернелерiн басып көшетiн каталогты көрсетуге болады
Жылжыту н/е атын өзгерту (переименование/.перенос) Rename or move F6 Файлдың каталогтың атын өзгертедi немесе басқа жерге орнын ауыстырады,атын түзетуге , F10 және Alt+F10 пернелерiн басып файл каталог ауысатын каталогты көрсетуге болады
Каталог құру
(создание каталога) Make directory F7 Жаңа каталог құру үшiн сұхбаттық терезе ашады
өшiру
(удаление) Delete F8 Белгiленген немесе курсор тұрған файлды каталогты дискiден өшiредi
Аттрибуттарды орналастыру
(установка атрибутов) File
attributes Курсор тұрған файл атрибуттарын экранға шығарады, сұхбаттық терезеде атрибуттарды түзетуге болады
Файл белгiлеу
(выделить файлы) Select
Group
Gray+ +
(сҙр) Файл тобын белгiлеуге арналған сұхбаттық терезе ашады,керек маска енгiзуге немесе Enter пернесiн басып бәрiнен белгiлеудi алып тастауға болады
Белгiлеудi жою
(снять выделение) UNselect
Group
Gray -
(сҙр) Файл тобынан белгiлеудi жоюға арналған сұхбаттық терезе ашады,керек маска енгiзуге немесе Enter пернесiн басып бәрiнен белгiлеудi алып тастауға болады
Белгiлеудi ауыстыру
(инвертировать выделение) Invert
Group
Gray* *
(сҙр) Файл белгiлеуiн жояды керiсiнше белгiленбегенiн белгiлейдi
Белгiлеудi қайтару
(восстановить выделение) ResTore
selection Ctrl+M Белгiленбеген файл тобымен команда орындалған соң алынған белгiнi қайта орнына келтiредi,яғни қайта белгiлейдi
Шығу
(выход) Quit F10 NORTON COMMANDER жұмысын аяқтайды

Команда (Command) менюiнiң командалары
командалар пернелер қызметi
қазақша
орысша Ағылшын
Каталог тармақтары (дерево каталог) Tree Alt+F1 Экранға каталог тармақтарын шығарады
Диск белгiсiн өзгерту (изменение метки) Volume
Label Ctrl+F4 Экранға диск белгiсiн өзгертуге арналған сұхбаттық терезе шығады, онда керек белгiнi енгiзiп,Enter пернесiн басу керек
Жады мәлiметi (информация памяти) Memory
Info Alt+F5 Экранға жады туралы мәлiмет шығарады
Каталог мөлшерi (размер каталогов) Directory
Sizes Alt+F6 Экранға курсор тұрған каталогта жазылған файлдар мөлшерiнiң қосындысын байт өлшемiнде көрсетедi және соңғы түзетiлген уақытын шығарады
Файл iздеу
(поиск файлов) Find file Alt+F7 Экранға ағымдық дискiден немесе каталогтан файл iздеуге арналған сұхбаттық терезе ашылады, онда файл атын * белгiсiн қолданып,шамамен енгiзуге болады
Командалар тарихы
(журнал команд) History File F8 Экранға соңғы командалар тiзiмiн шығарады
Жол сандары
(число строк на экране) EGA
lines Alt+F9 Тақтадағы жол санын өзгертедi, монитор түрiне байланысты жиi,қайта басса сирек жолдар тағайындауға болады
Тақта ауыстыру
(Обмен панелей) Swap
Panels Ctrl+U Тақтадар орнын ауыстырады
Тақталарды ашу/жабу Panels on/off Ctrl+O Тақталарды экраннан өшiредi,қайта басса шығады
Каталогтар салыстыру Compane
Directories Екi тақтадағы ашылған каталогтар мазмұнын салыстырады,бiрiнде жоқ файлдар екiншiсiнде басқа түспен боялады
Электрондық поштаны қабылдау және жiберу Send/rec
Eive mail Бұл команда Commander mail программасын орындайды,жаңа хабарларды MCI Mail арқылы OUT каталогiне жiбередi әрi IN каталогыiне көшiредi
Commander mail прграммасын орындау Command
Er mael Commander mail программасын орындайды, IN каталогiнде хабар оқуға және жаңа хабар құруға болады
Қолданушы менюiн құру Menu
File edit Қолданушы менюiн құруға арналған сұхбаттық терезе ашылады

Келтiру (Options) менюiнiң командалары
NC-дағы компьютер құрылғылары (экран,тышқан)мен командалар режимдерiнiң тағайындалған жиынтығын конфигурация деп атайды.
Файлдардың кеңейтiлуi бойынша орындаушы программамен жалғастыратын файлды кеңейту файлы деп атайды. Кеңейту файлы файл атауы бойынша орындаушы программаны шақырып, оған файлдарды кеңейтiлуi бойынша параметр ретiнде тағайындап орындауға мүмкiндiк бередi.

командалар пернелер қызметi
қазақша
Орысша Ағылшын
Конфигурация Configura
-tion Конфигурация тағайынд
Параметрлер тағайындау
Кеңейту файлын құру
Көру файлын құру
Редактор
Қолданушы меню
Жол көрсету
Басқару тақтасы

Каталогтар мазмұнын екi режимде шығаруға болады:
Толық түрi. (Full): файл атының тұсында оның мөлшерi байт өлшемiнде, соңғы рет жөнделген не жасалғанмерзiмi және уақыты көрсетiледi.Каталог атының оң жағында >SUB-DIR< деген жазу тұрады. Каталог мазмұның бiрiншi жолында басқа каталогқа өту жолы қос нүкте <<..>> арқылы көрсетiледi, >UP-DIR< белгiсi жазылады.
Қысқа түрi (Brief): тек файл аты көрсетiледi, каталогтарды файлдардан жазылуы бойынша ажыратуға болады, каталогтар – бас әрiппен, файлдар-кiшi әрiппен жазылады.

Функционалдық пернелер қызметi
F1 – көмек (экранға анықтама шығарады);
F2 – шақыру (экранға қолданушы менюiн шығарады.).;
F3 – оқу (экранға файл мазмұнын шығарады);
F4 – түзету (экранға редакторда файл мазмұнын көрсетуге шығарады);
F5 – көшiру (файл немесе каталогты көшiру);
F6 – ат өзгерту (файл немесе каталогтың атын өзгертедi немесе басқа жерге орнын ауыстырады);
F7 – каталог (жаңа каталог құруға арналады);
F8 - өшiру (файл немесе каталогты дискiден өшiредi);
F9 – меню шығару (NC меню жолын экранға шығарады);
F’10 – шығу (NC жұмысын аяқтайды);
Alt+F1 – диск (сол жақ тақтада диск атаулары шығады);
Alt+F2 – диск (оң жақ тақтада диск атаулары шығады);
Alt+F3 – оқу (файл мазмұнын қарау);
Alt+F4 – түзету (файл мазмұнына түзету еңгiзу);
Alt+F5 – сығу (файлдарды архивтеу);
Alt+F6 – алу (архивтелген файлдан керек файлды алу):
Alt+F7 - iздеу (дискiден файлды iздеу);
Alt+F8 – журнал (соңғы командалар тiзiмi):
Alt+F9 – жол (тақтадағы жолсанын өзгерту);
Alt+F10 – тармақ (каталог тармақтарын шығару);

Тақтада файлдар мен каталогтардың шығу тәртiбi
Тақтада информацияны түрлi ретпен шығаруға болады. Мысалы аты бойынша реттелсе алфавит ретiмен шығарылады, мөлшерi бойынша-ең көп орын алатын файлдан бастап шығады.
N (Name) – аттары бойынша реттеу;
E (Extension) – кеңейтiлуi бойынша реттеу;
T (Time) – уақыты бойынша реттеу;
S (Size) – мөлшерi бойынша реттеу;
U (Unsorted) – реттелмеген каталог мазмұны;
Тақтадағы информацияны керек ретпен шығару үшiн F9 пернесiн басу керек, содан соң сол жақ тақта үшiн L (Left), немесе оң жақ тақта үшiн R әрпiн (Right) басыңыз, ең соңында N,E,M,S,U пернелерiнiң бiрiн басыңыз.
Мысалы: мөлшерi бойынша реттелген информацияны сол жақ тақтада шығару үшiн келесi пернелердi басасыз.
F9 L S

Басқа дискiге көшу
Керек дискi мазмұның кез-келген тақтада көруге болады:
Alt+F1 – сол жақ тақтада дискiлер атауларының тiзiмiн шықарады;
Alt+F2 – оң жақ тақтада дискiлер атауларынық тiзiмiн шықарады;
Керек дискiнiң атына курсор қойып, Enter пернесiн басқан соң таңдалған диск ағымдық болып, тақтаға мазмұны шығады.
Немесе командылар жолында (DOS шақыруы жолында “>” белгiсi бар) басқа дискiге көшу үшiн диск атауын және қос нүкте терiп, Enter пернесiн басыңыз.
Мысалы:
C:
Бiр каталогтан басқа каталогқа көшу

Ctrl+PgUp – ағымдық каталогтан тармақтағы алдыңғы каталогтан көшу; Ctrl+\ - түбiр каталогқа көшу; Ctrl+R – каталогты қайта оқу;
Ағымдағы каталогта орналасқан кез-келген каталогқа өту үшiн, курсорды керек каталог атына қойып, Enter пернесiн басу керек.
Егер кұрылғыдағы дискетта ауысса, дискета каталогын қайта оқу үшiн Ctrl+R пернесiн басу керек.
1. Сол жақ тақтада өз дискiңiзге өтiңiз: ол үшiн Alt+F1 пернелерiн басып,керек дискi атына курсор әкелiп, Enter пернесiн басыңыз.
2. Shift+F4 пернелерiн басыңыз. Экранда Edit редакторының терезесi пайда болады. Құрылатын файлдың атын – MSAL.TXT деп екiншi жолға жазып, Enter пернесiн басыңыз. Экранда жаңа терезе шығады, онда New File (жаңа файл) деген сөз жазылған, мақұлдау үшiн Enter пернесiн басып, керек мәтiндi тере беруге болады. Edit редакторында экран соңында функционалдық пернелер қызметтерi көрсетiлген.
Файл мәтiнiң мазмұның көру үшiн F3 пернесi қолданылады. Курсорды файл атына әкелiп F3 пернесiн басу керек. Экранға файл мазмұны, экранның жоғарғы жағына файлдың толық аты, төменгi жағына меню шығады.
Келесi пернелердi пайдаланып курсорды мәтiн бойынша қозғалтуға болады:
­ / ¯ - бiр жолға жоғары / төмен;
PgDp / PgUp – келесi/ алдыңғы терезе;
Home – мәтiн басына;
END – мәтiн соңына;
Кейбiр версияларда :
Ctrl+Home - мәтiн басына;
Ctrl+End – мәтiн соңына;
Егер мәтiн жолдары экранға сыймаса келесi пернелер арқылы қозғалуға болады:
® / ¬ - бiр символға оңға/солға;
Ctrl+ ® / Ctrl+¬ - 40 символға оңға/солға;
Мәтiннен керек жердi табу үшiн F7 пернесiн басу керек, сол кезде терезе пайда болады, iзделетiн мәтiн үлгiсiн терiп, Enter пернесiн бассаңыз, iздеу басталады. Табылған мәтiн экранның бiрiншi жолында көрсетiлiп боялады, егер мәтiн табылмаса, хабар жазылған терезе шығады.
80-шi жылдардың ортасында MS-DOS-тың кемшiлiгiнен арылу үшiн Microsoft фирмасы IBM компьютерлерге арналған көп мақсатты операциялық жүйелер даярлау жұмысын қолға алды. Солардың бiрi Windows жүйесi. Дербес компьютерлердiң көптеген жаңа түрлерiне графикалық мүмкiндiгi мол Windows 3.1, Windows 3.11 версиялары дайындала бастады. Microsoft фирмасының операциялық жүйе дайындау жолындағы елеулi қадамы болып ондағы графикалық интерфейс қондырма бағдарлама күйiнде емес, сол жүйнiң ажырамас бөлiгi болатын операциялық жүйенi дайындау болды. Осылайша Windows 95 операциялық жүйесi пайда болды. Windows 95 жүйесiнiң соңғы версияларындағы графиктiк интерфейс стандарттары Windows 3.1 стандарттарынан өзгеше болды, бiрақ негiзгi идеологиясы бұрынғыша сақталды.
Кез келген операциялық жүйе сияқты Windows мынадай әрекеттер орындайды:
- компьютердiң барлық аппараттық құрал-жабдықтарын басқарады;
- файлдық жүйемен жұмыс iстейдi;
- қолданбалы бағдарламаларды iске қосады;
- бiр уақытта бiрнеше бағдарламалардың жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi;
- әртүрлi бағдарламалар арасында мәлiметтер алмасады;
- мультимедиа мүмкiндiктерiн пайдаланады және т.б.
Терезе - Windows операциялық жүйесiндегi ең негiзгi ұғым болып саналады. Windows сөзiнiң нақты аудармасы – терезе.
Терезе – экранның төртбұрышты аумағы. Онда әртүрлi бағдарламалар орындалады, кез келген мәлiметтер өңделiп, түзетiледi және басқару әрекеттерi жүргiзiледi. Терезе экранды толығымен, жартылай немесе белгiлi бiр бөлiгiн ғана қамтиды.
Экран бетiнде бiр мезетте бiрнеше терезе орналаса бередi. Кез келген бағдарламаның өзiне тән жұмыс iстеу терезесi болады. Егер терезенi жабатын болсақ, дәл сол уақытта жұмыс iстеп тұрған бағдарламаның жұмысы аяқталады.
Экран бетiндегi бағдарламалар мен құжаттар орналасатын терезелер үш түрлi болады:
- толық экранды терезе, яғни терезе экранды толғымен алып тұрады;
- қалыпты күйдегi терезе, яғни терезе экранның белгiлi бiр бөлiгiн алып тұрады;
- шартты белгi түрiнде, яғни терезе кiшiрейтiлiп шартты белгiге айналып кетедi.
Жұмыс столы – екiншi негiзгi ұғым.
Жұмыс стол ұғымы қазiргi барлық операциялық жүйелер интерфейсiнiң элементi болып табылады.
Күнделiктi ұйдегi жұмыс столында кiтаптар, мәлiметтер салынған бумалар, құрал-жабдықтар орналасуы мүмкiн. Оларды әркiм өзiнiң қалауы бойынша орналастырады. Стол бетiндегi заттарды қолдануға және олардың орнынан ауыстыруға болады.
Windows жүйесiнде жұмыс столының рөлiн дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс iстейтiн бағдарламалардың терезелерi, құжаттардың жеке файлдары шартты белгiлер түрiнде орналасады.
Шартты белгiлер – бұл экран бетiндегi қысқаша жазуы бар кiшiрейтiлген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы бағдарламаны, терезенi, функцияны, файлды т.б. бейнелейдi. Әр шартты белгi белгiлi бiр терезеге сәйкес келедi және ол қажет болғанда үлкейту батырмасы арқылы терезеге айналады. Экранда мынадай шартты белгiлер кездеседi:
- қосымша бағдарламалар шартты белгiсi;
- белгiлi бiр топ шартты белгiсi;
- функциялар шартты белгiсi.
Жарлық – бұл белгiлi бiр объектiмен тiкелей қатынас жасауды iске асыратын командалық файл. Жарлық көмегiмен каталогтың, желiдегi дискiнiң iшiндегiсiн көрсетуге болады, тез арада басқа каталогта орналасқан бағдарламалды iске қосуға, файлды да жылдам ашуға болады. Жарлықты пайдаланғанда негiзгi объектiлердiң өздерi өз орындарында ешбiр өзгерiссiз тұрады.
Бума – экранда каталогтарды және бағдарламалық топтарды белгiлеу үшiн қолданылады. Каталог пен бағдарламалар тобын белгiлi бiр объектiлердi орналастыруға қолданады.
Тышқан тәрiздi графикалық сiлтеме – Windows ортасында пернелер тақтасының көмегiмен жұмыс iстеуге болады. Бiрақ тышқан батырмасымен басқарылатын графикалық сiлтеменi немесе олардың комбинацияларын қолдану тиiмдi. Стол бетiнмен тышқандыды жылжыту экран бетiндегi тышқан сiлтемесiнiң жылжуымен бiрдей.
Тышқанның екi немесе үш батырмасы болады. Жұмыс кезiнде негiзiнен оның сол жақтағы, ал арнайы командаларды орындаған кезде оң жақ батырмасы қолданылады. Тышқанның ортаңғы батырмасы тек кейбiр бағдарламалармен жұмыс iстеуде пайдаланылады.
Тышқанмен орындалатын алғашқы операция – экран бетiмен курсорды қозғалту. Ол өздiгiнен ешқандай әрекет орындамайды.
Келесi операция – шерту. Бұл операция сiлтеменi экран бетiндегi қажеттi элементке апарғаннан кейiн ғана орындалады. Шерту деп тышқанның сол жақ батырмасын бiр рет басуды айтады. Windows жүйесiнде жұмыс iстеу кезiнде негiзiнен тышқанның сол жақ батырмасы кеңiнен қолданылады.
Тышқанмен орындалатын күрделi операция оның сол жақ батырмасымен жылдам екi рет шерту. Тышқан сiлтемесi керектi элементке апарғаннан кейiн, тез арада тышқанның батырмасын екi рет шерту қажет.
Тасымалдау операциясы терезелер мен шартты белгiлердiң орнын ауыстырады. Объектiлердi тасымалдау амалы былай орындалады: сiлтеменi орнын ауыстыратын элементке апарып, тышқанның сол жақ батырмасын басып, оны сол басулы күйінде ұстап тұрып, сiлтеменi қалаған жаңа орынға апарып, батырманы қоя бередi.
Windows жүйесiнiң негiзгi технологиялық принциптерi
Windows ортасында DOS технологиясында кездеспейтiн кейбiр технол