Өлкенің Ресейге қосылуы кезеңіндегі қазақ халқының ұлт-азаттық күресінен жалпы заңдылықтар мен бірқатар аз зерттелген жәйттерді баса айтуға болады. Ұлт-азаттық қозғалысындағы феодалдық топтардың ролі мен орны жөніндегі мәселе елеулі түзетулерді, дәлдеп анықтауды қажет етеді. Орыстардың шаруалар көтерілісінен оған өздерінің пайдакүнемдік мақсаттарын көздеген боярлардын, дворяндардың қатысқан фактілері белгілі. Осындай құбылыс қазақтардын ұлт-азаттық қозғалыстарында көрінді. Жеткілікті зерттелмеген проблемалардың қатарына қазақ шаруалары күресінің тактикасы мен әскери ұйымдасуы жатады. Көтерісшілердің сан жағынан артықшығы, батылдығы кейде олардың жазаушылармен белдесіп күресуі үшін жеткіліксіз болып көрінеді: бұл қимылдардың стихиялығы, бір жердің шеңберінен аспауы, нақты саяси бағдарламаның болмағандығы олардың жеңіліске ұшырайтынын алдын-ала айқындап, көптеген күрделі құбылыстарға киліктірді.
ХҮІІІ ғасыр аяғында және ХІХ ғасырдың І-ші жартысында ресей империясы қазақ жерін отарлауды аяқтады. Бұл Қазақстан тарихының өте қайғылы және қарама-қайшы процесс болды. Ол өз бойына қазақ мемелекеттерінің негізгі атрибуттарының жойылуын : 1) қазақ хандығының жойылуын; 2) Игельстром 1785-86ж реформаға сәйкес; 3) Сібір, Орынбор қырғыздары жөніндегі жарлығы 1822-24 негізінде билер сотын жалпы империялық ресей сотымен алмастырып, ресей әскери соттарының ролін күшейтті, алым салық жинауды ресей үкіметіне көшті.
Әскери отарлық және қазақ жерінде орыс казактарының ролін, отарлау тірегі ретінде күшейтіп – Сібір, Орынбор, Жетісу казак әскерлерін, жаңа қалалар бекініс қорғандар салу арқылы. Қазақ даласын қоршауы, қазақ қоғамының барлық қабатының құқықтарын шектеп, өздеріне бағынған хандар мен сұлтандар, билерді шенеуліктерге айналдырып, ал келіспегендерді қуғынға ұшыратты.
Қазақ даласының ресей империясымен жайлауы – қанды, қиын, ұзақ процесс болды. Оның нақты бағасы әлі беріліп болған жоқ, әлі де болса ғалымдар зерттеуде, оған әртүрлі көзқарастар бар. Қазақстан тарихының осы кезеңінің қайғылы, қанды оқиғаларына қазақ халқының отарлық саясатқа қарсы күрестері жатады. Осы кезең оқиғаларына талдау жасасақ, қазақ қоғамындағы әлеуметтік катаклизмалар патша үкіметінің сол кезде отарлық саясатының нәтижесі, халыққа зорлық зомбылық көрсету, дәстүрлі экономикаға араласу болды. Патша үкіметі хандарға қысым жасап, олардың билігін әлсіретуге, ру ақсүйектерін шеттетіп, сұлтандар арасында алаауыздық туғызып отырды.
Осының бәрі ХІХ ғасырдағы халық қозғалыстарына негіз болды.
Осындай көтерілістердің бірі Е.Пугачев көтерілісінің мүшесі батыр Сырым Датов бастаған қозғалыс болды. 1783-1797жж Орал бойында өткен бұл көтеріліс туралы орыс қолбасшысы А.Суворов Ресей халықтарының көтерілістерін басушы былай деп жазады: “Сырым батырмен бірге қырғыз тобырын, қай жерде кездессе де, ұстау, жою, немесе оны қуып жетіп қатаң әскери бұйрықта басшысымен қоса жою міндеттелген”.
Қазақстанның Ресейге қосылған кезінен бастап, Ресей үкіметі отарлық саясатты жүргізіп отырды. Қазақтардың құнарлы жерлері тартып алынып, олардың көші-қондары тарылды, дәстүрлі көш жылдары бұзылды. ХҮІІІ, ХІХ ғғ ең көкейкесті мәселе – жер мәселесі болды. Отарлық саясаттың күшеюімен қазақтар Емельян Пугачев көтерілісіне қатысты. Кіші жүз бен Орта жүз қазақтары Пугачевты қостады. Е.Пугачев Манифесты бойынша ол қазақтарға тартып алынған жерлерін қайтып беруге уәде берді. Қазақтар Жайық, Кулагин, Прясногорск бекіністерін, Орынбор қаласын қоршауда қатысты. Пугачев көтерілісі басылған соң, қазақтар Сырым Датовтың басқаруымен күреске қайта көтерілді.
1783 жылы Кіші жүзде қозғалыс басталып, ол отарлық саясатқа қарсы сипатталды. Көтерілістің негізгі себептері: жер мәселесінің шиеленісуі, яғни жайылым пайдалануды шектеу. Патша үкіметінің қазақтарды Жайық пен Еділ арасында қозғалысын тоқтатқандықтан. 1782 ж 27 желтоқсанда үкіметтің Едел мен Жайық арасына қыстауға апаруға рұқсат еткен жарлығы шықты, бірақ, олар жерді Орал казактарынан жалдау және аманат қалдыру керек болды.
